16:26 / 09.08.2024
249
0
Xakas folklorini chetdan turib oʻrganish yoki tavsiflash mumkin emas. Chunki, xakaslarning tili kabi folklori ham oʻzgacha bir ruh bilan sugʻorilganki, bu ruhiyatni boshqa turkiy oʻlkalarda topish mushkul. Shu paytgacha men xakas eposlarini rus tilidagi tarjimalari orqali boʻlsa ham tushunishga harakat qilganman, ammo natija boʻlmagan. Xakasiyada boʻlganimizda “Ulger”(Hulkar) folklor ansamblining rahbari Ayjariq Sayin Kuchen bizga xakas folklorining mohiyatini tushuntirib berdi. Unga koʻra, xakas folklori boshqa turkiylarning folkloridan farq qiladi. Xakaslar maqolni qipchoox, topishmoqni tapchang yoki sispek, ertakni nimax, dostonni – aliptix(alp soʻzidan) nimax deb atashadi. Xakas folklorida taxpax deb ataladigan boshqa bir janr ham bor va u asosan toʻrtlik shaklida tuzilgan badiha shaklida ijro etiladi.
Xakaslar baxshilarni xayji deb atashadi va bu oʻzbekcha kuychi soʻzining buzilgan shaklidir. Dostonlar aytoladigan va ularning yangi variantlarini yarata oladiganlarni xayji-nimaxji(kuychi dostonchi) deb atashadi va ular ham kompozitor, ham mashshoq, ham shoir, ham ijrochi sifatlarini oʻzida jamlagan boʻladi. Ular orasida Semyon Kadishev, Moisey Bainov, Petr Qurbijekovlar xakas dostonchilik maktabining asoschilari sanalishadi. Yangi davrda dostonchilikni saqlab kelayotgan xayjinimaxjilarning eng koʻzga koʻringani “Ӱлгер” folklor ansamblining rahbari Ayjariq Sayin Kuchen va uning shogirdlari Tagir Asachax, Mirgen Irgitlar sanaladi.
Xakas aliptix nimaxlari yaʼni dostonlaridan yuzlab namunalar saqlanib qolgan. Aymergen, Aydolay, Altin Toychi, Altin Chus(yuz), Qora toʻriq ot mingan Qoraxon(Xara toro attih Xaraxan), Chipor ot mingan Oqxon(Ax pora attigʻ alip Axxan), Koʻkxon dostonlari alohida ahamiyatga molik. Ular orasida Qoraxon, Oqxon, Koʻkxon dostonlarining nomlari Oʻgʻuzxon davri qahramonlarini eslatadi. Oqxon – “Aq pora attigʻ alip Aqxan” nomidagi “Aq pora” oltoy Alp-Manashida Aq boro yaʼni oq-koʻk ola rangni bildiradi. Bu esa Alpomishning oti Boychiborning rangidir.
Xakaslarning musiqasi va musiqiy cholgʻu asboblari ham oʻzgacha. Ular orasida chatgʻan (xak. chadыgʻan) deb ataladigan koʻp torli chertib (noxunsiz) chalinadigan asbob oʻzbek changiga oʻxshab ketadi, ammo hajmi katta va qoʻl bilan chalinadi. Uning ot yolidan tayyorlangan torlari 3 tadan 14 tagacha boʻlishi mumkin. Asbobning ovozi korpusi bilan torning orasiga joylangan suyak – oshiqni harakatlantirish hisobiga sozlanadi. Chatgʻan ikki tizzaning ustiga qoʻyib yoki bir uchi yerga qoʻyib oʻtirgan holatda chalinadi.
Pirgʻi (burgʻu) – xakaslarning puflab chalinadigan cholgʻu asbobi boʻlib, uzunligi 50–70 sm. Uning yarmi konussimon, qolgan qismi silindrsimon qilib ishlanadi. Pirgʻi qayragʻoch kedr yogʻochidan tayyorlanadi. Chalganda urgʻochi Sibir boʻgʻusining ovozini chiqaradi. Shuning uchun uni xakaslar ovda erkak boʻgʻularni avrab chaqirish uchun qoʻllashgan. Xakaslarda doʻmbirasimon asbob xobis deb atalarkan. Xakas nayi esa xobirax, deyiladi. Bundan tashqari ular daf(dovulbaz) va boshqa turli hayvonlarning tovushlarini chiqaradigan sodda asboblardan ham foydalanishadi[9]. Maqollar – qipchooxlar xakas folklorining asosini tashkil qiladi. Maqollar bolalarni va yoshlarni yurtiga va xalqiga sadoqatli qilib tarbiyalash, yigitlarda botirlik, joʻmardlik, qizlarda ibo, hayo kabi axloqiy fazilatlarni shaklantirishda muhim oʻrin tutadi. Tabiiyki, oʻrmon va taygʻaning egasi boʻlgan xakaslarning maqollarida ovchilik va ov(xakascha ang) bilan bogʻliq mavzular koʻp uchraydi:
Аннабазан азыран полбассын
(Ov qilmasang omon qolmassan)
****
Аңҷы кiзi ачын полбаҷан
(Ovchi kishi ochkoʻz boʻlmagay)
Boshqa turkiylar kabi xakaslarda ham maqollarning asosiy qismini yaxshilik va yomonlik mavzulari egallaydi:
Чабанын, ахсына чағ чарабаан
(Yomonning ogʻzi yogʻ yalamas)
****
Чабан тилге тас таа чарылган
(Yomon til(soʻz)ga tosh ham yorilar)
Umuman olganda maqollarda xakaslarning hayoti, turmush tarzi aks etadi:
Пабаның ибі истіг, iӌенің ибі паарсах
(Otangning uyi issiq, onangning bagʻri yumshoq)
****
Ағасты пір хати саап аңдар полбассың
(Daraxtni qattiq bir urib agʻdarolmassan)
***
Кӱс сағысха алдырӌаң
(Koʻz aqlni aldaydi)
***
Астаан кізее алтын кирек чогыл
(Och kishiga oltinning keragi yoʻq)
****
Аңнап парчатсаң чолдаң айланма
(Ovga borayotgan boʻlsang yoʻldan qaytma)
****
Ат ӧлзе изері халар
(Ot oʻlsa ham egari qolar)
****
Тангдагызы тангда пiлдiрер, танг атса коршер
(Ertagini tongda bildirar, tong otsa koʻrarsan)
****
Харам кизинен алымны харагай пурi туссе аларзин
(Qurumsoq kishidan qarzingni qaragʻayning bargi yerga tushsa olarsan)
****
Суга юргелекте, одш суурба,
Тага сыххалахта, таях таянма
(Suvdan yurgan boʻlsang etiging yechma,
Toqqa chiqquningcha tayoqqa tayanma)
****
Хойнинг табизиннан пасхази прай кирекка парча
(Qoʻyning maʼrashidan boshqa hamma narsasi roʻzgʻorga kerak boʻladi)
Xakaslarning turmush tarzi koʻproq ovchilik va chorvachilik bilan bogʻliq. Shuning uchun oshxonasining asosiy qismini oʻrmon, asalarichilik hamda chorvachilik mahsulotlari va ulardan tayyorlangan taomlar tashkil qiladi. Ularning koʻpi bizga tanish: Ayran(ayron), talgʻan(talqon), potxi(boʻtqa), ugre(ugra osh), chalbax(chalpak), pizilax(pishloq), koche(goʻja), pocha(boʻza), xurut(qurut), poorzoox(boʻgʻirsoq) va hakozo. Xan(qon) yaʼni qondan tayyorlanadigan xasip xakas oshxonasining sevimli taomlaridan biri. Shuningdek, xarban deb ataladigan shoʻrva, xayma(xakascha qazi), togʻramchi(kalla-pocha), koptirges(koʻpgan xamirdan lochira), tutpas(xakascha chuchvara) ham sevib isteʼmol qilinadi.
Liboslar milliy madaniyatning eng muhim elementi sanaladi. Unda millatning hunarmandchilik sanʼati, milliy bezaklarning betakror namunalari aks etadi. Xakas milliy libosi boʻyicha mutaxassis Raisa Abdinaning “Хакастардинг кибирлиг културазинда националнай қип-азах (Xakaslarning anʼanaviy madaniyati milliy libos)” nomli kitobida bu haqda muxtasar va mukammal maʼlumotlar berilgan[10].
Xakaslarning ustki liboslari ton(toʻn) deb ataladi. Toʻnlarning teri toʻn, kiis(kigiz) toʻn, xirna(qirib tozalangan teri) toʻn, talbax(sigir terisidan) toʻn, kis(susar) toʻn, torgʻi(ipak bilan qoplangan) ton, sikpen(movut bilan qoplangan) ton, plis(baxmal bilan qoplangan) ton kabi turlari bor. Xakasiya hududlari iqlimi sovuq va keskin oʻzgaruvchan boʻlgani uchun toʻnlar turli sharoitlarga moslangan. Ular qishda yoki yozda, yomgʻirda yoki quruq kunlarda, bayram va toʻylarda kiyilishiga qarab alohida bichimda tikilgan. Toʻnlar yengsiz, yengli, uzun, qisqa (belgacha), yengil yoki ogʻirligi, rangi va sifatiga qarab ajratilgan. Ayollarning toʻnlari, ayniqsa, kelin va qudagʻaylarning toʻnlari juda chiroyli bezaklar bilan bezatilgan.