13:03 / 08.08.2024
3303
0
Debocha
Xongirey va Zarema ismi koʻpchilikka Pushkinning “Bogʻchasaroy fontani” dostoni orqali tanish. Gʻussali tarix, hazin hikoya! Asarni otashnafas shoirimiz Usmon Nosir oʻzbek tiliga tarjima qilgani gʻussani yanada kuchaytiradi. Qrimdagi favvora juvonmarg boʻlgan muhabbatgaginamas, yoshligi qamoq va surgunda xazon etilgan Usmon Nosir, mashʼum qatagʻonda qatl qilingan millat oydinlari, jadidlarimiz, davlat arboblari uchun ham koʻzyosh toʻkayotgandek tuyuladi. Xongirey nomi oʻzbek adabiyotiga ham begona emas. Yozuvchi Tohir Malikning “Shaytanat” romani personaji – oʻtgan asrning toʻqsoninchi yillari Maskovda faoliyat olib borgan jinoiy toʻda rahbari oʻziga shu laqabni oladi.
Biz hikoya qilmoqchi boʻlgan Xongirey esa 1930-yillarda repressiya tuzogʻiga ilingan qrimtatar knyazidir. Uning taqdiri ham davr va tuzum evrilishiga shohid boʻlgan yuz minglab zamondoshlariniki kabi gʻoyatda chigal, chalkash. “Taqdir-u tasodiflar shamoli” (adabiyotshunos Bahodir Karim taʼbiri) bir-biri bilan uchrashmogʻi dushvor boʻlgan kishilarni yuzma-yuz qiladi, biri boshqasining taqdiriga yo ijobiy, yo salbiy yoʻsinda taʼsir koʻrsatadi. Alhol, “Togʻ togʻ bilan uchrashmaydi, odam odam bilan uchrashadi” deganlari rost.
Rus yozuvchisi Varlam Shalamovning “XanGirey” hikoyasini mutolaa qilganimdan keyin (“Рукописи не горят”. Из антологии русской прозы ХХ века. Москва, “Молодая гвардия”, 1990) shu vaqtgacha yurtimiz tarixining eng qonli davrlari – xonliklarning tugatilishi, milliy ozodlik hamda jadidlik harakatlari, qatagʻon davriga oid oʻqiganlarimdan qolgan xotiralar xuddi ohanrabo atrofiga yigʻilgan maʼdan parchalari kabi bir joyga jam boʻldi. Bitiklarimizda tadqiqot unsurlari oz-moz boʻy koʻrsatsa-da, uni tom maʼnoda tarixshunoslik deb daʼvo qilish fikridan yiroqmiz. Sirasi, buni ilmiy asar sifatida emas, balki bir adabiyotchi yozarmanning qoralamalari deb qabul qiling, aziz mushtariy. Yozuvchi Aleksandr Dyuma taʼkidlaganidek, “Tarixiy faktlar oʻtmish devoridagi mixlardir va men ularga oʻz suratlarimni ilib chiqaman”.
Gʻaroyib va gʻarib taqdir sohibi
Shoʻro davlati 1930-yillar qatagʻonigacha ham “tozalash” tadbirlarini oʻtkazgan, ulardan omon chiqqanlar yoki kichikroq jazo bilan qutulib qolganlar “katta tozalash”da baribir qatl mashinasi domiga tushgan. Ulugʻ adibimiz Abdulla Qodiriyning fojeiy qismati bunga misol. Aslzoda xonadon vakili Xongirey (1882 – 1938) ham bir necha bor qatagʻonga uchragan gʻaroyib va gʻarib taqdir sohibidir.
“Aleksandr Aleksandrovich Tamarin-Mireskiy aslida na Tamarin, na Mireskiy edi. U Nikolay Ikkinchining ayonlaridan boʻlmish tatar knyazi Xongireydir. General Kornilov 1917-yilning yozida shohga taxtini qaytarib olib berish uchun Petrogradga yurish qilgan chogʻida Xongirey hukmdorga oʻta sadoqatli Qofqozdagi harbiy qismlar – Yovvoyi diviziyaning shtab boshligʻi edi. Kornilov Maskov ostonasida tor-mor qilingach, Xongirey gʻirt bekorchiga aylandi. Keyinroq general Burisilovning daʼvatiga koʻra Qizil armiya safiga qoʻshildi va qilichini kechagina doʻst boʻlgan safdoshlariga qaratdi. Ayni shu vaqtda Xongirey gʻoyib boʻlib, oʻrnida otliq kavaleriya komandiri Tamarin paydo boʻldi. U fuqarolar urushida ishtirok etdi. Keyin esa oʻziga biriktirilgan harbiy qism bilan “bosmachilar”, Anvar poshoga qarshi janglarda mustaqil ravishda qatnashdi. “Bosmachilar” tor-mor etiladi, deyarli asirga olingan Anvar posho esa qandaydir moʻjiza bilan Buxoro yaqinidagi qumli biyobonga qochib ketadi. Oradan birmuncha muddat oʻtib, yana oʻz jangchilari bilan muhorabaga kirgan vaqti halok boʻladi. Shu tariqa Sovet Rossiyasiga gʻazovot eʼlon qilgan isteʼdodli siyosatchi, lashkarboshi hayotiga nuqta qoʻyiladi.
Anvar posho va uning sheriklari har tarafdan oʻrab olingan vaqti qochishga muvaffaq boʻlgan edi. Bu holat yuzasidan oʻtkazilgan tergov Tamarinni gumondor deb topdi. U aybsizligini isbotlab bergan esa-da, baribir Anvar posho koʻzga koʻringan arbob edi. Tamarin isteʼfoga joʻnatildi, buguni va istiqbolidagi jamiki imtiyozlardan mahrum oddiy odamga aylandi-qoldi. Koʻchaga quvilgan Tamarinning eski koʻngilochar mashgʻuloti – adabiyot bilan shugʻullanishga vaqti bisyor edi. Endi u Mireskiy taxallusi ostida gazetalarda adabiy esselar chop etib tirikchilik yurgiza boshladi. Hayoti izga tusha boshlagan pallada Anvar poshoning qochishiga doir tergov ishi qaytadan koʻrildi. Tamarin yana soʻroqqa tortildi. Aybini boʻyniga olganida jazo yengilroq boʻlarmidi… 1928-yili u uch yillik qamoqqa hukm qilindi…” (V. Shalamovning “Xongirey” hikoyasidan)
Yozuvchi Varlam Shalamovning (1907 – 1982) oʻzi ham ikki marta qatagʻon qilingan, besh yil umri Shimoliy Ural, oʻn yetti yillik umri Kolima lagerlarida kechgan. Adib tutqungohda Xongirey bilan uchrashib suhbatlashadi. Keyinroq unga bagʻishlab hikoya yozadi. Qiziq, qrimlik Xongirey va istanbullik Anvar posho qachon, qayerda, qay tariqa uchrashib qolgan?..
Sarkarda, islohotchi, inqilobchi
Anvar posho (1881 – 1922) – atoqli davlat arbobi, sarkarda, “Yosh turklar” harakati, “Ittihod va taraqqiy” partiyasi rahbarlaridan biri. 1903-yili Istanbul Bosh shtab akademiyasini tugatgan. Usmoniy davlatining Berlindagi elchixonasida harbiy attashe boʻlib ishlagan. 1908-yili Turkiyada davlat toʻntarishiga rahbarlik qilgan. Anvar posho garchi usmoniylar xonadoniga kuyov boʻlsada, sulton Abulhamid Ikkinchi hokimiyatini cheklab qoʻyadi. Sulton rasman davlat boshligʻi boʻlsada, mamlakatni uch-toʻrt partiyadan saylangan deputatlar majlisi boshqarar edi. Buni Islom olamidagi ilk burjua inqilobi deb atash mumkin. Anvar posho 1913-yili Talʼat posho, Jamol posho kabi obroʻli harbiy sarkardalar bilan ittifoq tuzadi. Mustafo Kamol Otaturk (1881 – 1938) boshchiligidagi “Hurriyat va ittihod” partiyasi hukumatdan chetlatiladi. Triumvriat (uchlik) rahbarligini qoʻlga olgan Anvar posho Germaniya bilan harbiy ittifoq tuzish va Birinchi jahon urushida qatnashish tashabbuskori boʻladi.
Birinchi jahon urushida u usmoniylar davlatining bosh qoʻmondoni, sultonning noibi sifatida armiyaga rahbarlik qiladi. Turkiya urushda yengilgach, 1917-yili Kamol Otaturk rahbarligida milliy ozodlik inqilobi amalga oshiriladi. Uy qamogʻiga hukm qilingan sulton Abdulhamid 1918-yili vafodor xotini Mushfiqaning qoʻlida vafot etadi. Bu vaqtda sultonning oila aʼzolari chet elga badargʻa qilingan edi. Anvar poshoning davlat arbobi, mohir siyosatchi, iqtisodiy islohotchi va sulton oilasining kuyovi sifatida Sharq-u Gʻarbda obroʻsi baland edi. Turkiston musulmonlari turk sultoni ismini bilmasa ham Anvar posho nomini yaxshi bilardi. Turk qoʻshini Bolqon yarimorolidagi jangda gʻalaba qozonganidan keyin koʻpchilik turkistonliklar chor Rusiyasi istibdodidan xalos boʻlishda Anvar posho koʻmagiga umid qila boshladi. Oʻsha kezlar Anvar eng koʻp qoʻyiladigan ismlardan biri edi. (Abdulla Qodiriy ham “Mehrobdan chayon” romani qahramoniga Anvar nomini berishda oʻsha anʼanaga suyangan boʻlsa ajab emas.)
Siyosiy vaziyat oʻzgarib, doʻppi tor kelib qolgach, Anvar posho Turkiyani tark etadi. Avval Ozarboyjonga, u yerdan Germaniyaga yoʻl oladi. Keyin davlat toʻntarishi uyushtirgan inqilobchi, RSFSR Xalq nozirlari kengashi rahbari Vladimir Lenin (Ulyanov) bilan uchrashgani Rossiyaga keladi. Turk siyosatdoni shoʻro dohiysini Oʻrta Osiyoda oddiy xalq oqposhsho tarafdorlariga qarshi isyon koʻtarishiga ishontiradi. Ellik yoshlarga borib qolgan Lenin oʻttiz olti yoshli Anvar poshoni yangi turk jumhuriyatidan ekani, boz ustiga, oʻzi kabi Germaniyadan musofirlikdan qaytganini inobatga olib, unga bino va moddiy koʻmak ajratadi. 1920-yillarning boshida “Yosh buxoroliklar” harakati rahbari, yigirma toʻrt yoshli Fayzulla Xoʻjayev (1896 – 1938) Maskovda yashayotgan edi. Taqdiri ilohiy Anvar posho va Fayzulla Xoʻja yoʻlini ham tutashtirdi.
Dor ostidan qaytish
Fayzulla Xoʻjayevga Maskov oʻz uyiday boʻlib qolgan edi. U bu shaharga oʻn bir yoshida kelib, kadetlar maktabiga oʻqishga kiradi. Otasi Ubaydullaxoʻja Maskov doʻkonlariga qorakoʻl teri yetkazib beruvchi badavlat savdogar boʻlib, rus va tatarlardan tanish-bilishi koʻp edi. 1912-yili otasidan ayrilgan oʻn olti yoshli Fayzullaga juda katta meros qoladi. F. Xoʻjayevning savdogarzodadan inqilobchiga evrilish yoʻlini Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Asqad Muxtor “Buxoroning jin koʻchalari” asarida maromiga yetkazib tasvirlagan. Buxoro va xorijiy shaharlar oʻrtasida ilm-maʼrifat, taʼlim va shaharsozlik borasida farq-tafovutni koʻrgan yosh Fayzulla qalbida yurtni jaholatdan xalos etib, taraqqiy sari boshlash orzusi alangalanadi. U otameros savdogarlik kasbini shunchaki davom ettirishda maʼni-mazmun koʻrmaydi. Sirasi, boyligini koʻpaytirishdan koʻra Alisher Navoiy kabi topganini el-yurt farovonligi yoʻlida xarjlash, ezgu ishlarga bosh boʻlish ishtiyoqi gʻolib keladi. Uning katta orzularidan biri – Buxorodan Makka shahrigacha temir yoʻl qurish edi.
Sadriddin Ayniy (1878 – 1954) va Turkiyada oʻqib qaytgan Abdurauf Fitrat (1886 – 1938) Buxorodagi jadidchilik harakatining sardorlari edi. Ular 1910-yillarda amirlik taʼlim va sudlov tizimini isloh qilish tashabbusi bilan chiqadi. Buxoro amirligi chor Rusiyasi hukmi ostida boʻlgan kezlar amir maʼmuriyati maʼrifatchi Ahmad Donish, uning shogirdlari, keyinroq paydo boʻlgan jadidchilik harakati aʼzolariga kuchli tazyiq oʻtkazishdan choʻchirdi. 1917-yilgi Oktyabr inqilobidan keyin tuzilgan RSFSR hukumati Buxoro amirligini mustaqil davlat deya tan olib, mustamlaka maqomini bekor qilgach, Amir Olimxon “Yosh buxoroliklar” harakatiga qaqshatqich zarba beradi. Xususan, Sadriddin Ayniy zindonband etiladi va darralanadi. Bundan dargʻazab boʻlgan “Yosh buxoroliklar” harakati aʼzolari amirlikni tugatib, dunyoviy respublika oʻrnatish harakatiga tushadi. Shu vaqtgacha ular amir hukumati bilan murosa qilsa boʻladi degan kayfiyatda edi.
Harakatning yigirma ikki yoshli dangalchi va badavlat aʼzosi Fayzulla Xoʻjayev tashabbusni qoʻliga olib, Toshkentdagi Sovet Turkistoni Xalq komissarlari kengashi raisi Fyodor Kolesov bilan uchrashadi va undan Amir Olimxonni taxtdan agʻdarishda yordam soʻraydi. 1918-yilning martida Toshkentdan Kogon shahriga qizil askarlar boʻlinmasi yetib keladi. Amirga isteʼfo berish talab qilingan ultimatum yuboriladi. Ammo amir qoʻshini katta xunrezlikni amalga oshiradi. “Yosh buxoroliklar”ning bir yarim ming nafari halok boʻladi, minglab kishi Buxoroni tashlab ketadi. Amir Olimxon F.Xoʻjayev va sheriklarini tutib, dorga osish haqida farmon beradi. F. Xoʻjayev bir necha safdoshi bilan Rossiyaga qochadi. Maskov yoʻlida ularni oqposhsho armiyasi atamani Aleksandr Dutov qoʻlga tushirib, oʻlimga hukm qiladi. F.Xoʻjayev va sheriklari joniga Rossiyadagi turkchilik harakati dargʻalaridan biri, Boshqirdiston muxtoriyati ideologi Ahmad Zakiy Validiy (1890 – 1970) ora kirib, ularni oʻzi bilan olib ketadi. Validiy bu vaqtda bolsheviklar bilan murosaga kelib, hamkorlik qilayotgan edi. Majburiy musofirot “Yosh buxoroliklar” harakati vakillarini bolsheviklar bilan yanada yaqinlashtiradi. F. Xoʻjayev ikki yil mobaynida tashqi ishlar vazirligida xizmat qiladi, Lenin va inqilobning boshqa yoʻlboshchilari bilan tanishadi. 1920-yili Toshkentga qaytib, “Yosh buxorolik inqilobchilar” partiyasini boshqaradi.
Oqposhsho zobitlari va askarlari Buxoro amiri panohida jon saqlayotgan edi. Afgʻonistondagi Angliya elchixonasi bilan aloqa yoʻlga qoʻyilgan edi. Avomning Amir Olimxonga ixlosi hamon baland boʻlib, ular “Yosh buxoroliklar”ga ergashishni istamasdi. Shu sabab F. Xoʻjayev boshchiligidagi harakat faollari vaqtincha kommunistlar libosini kiyishga ham rozi edi. 1920-yil 27-avgustda “Yosh buxoroliklar” harakati boshlagan inqilobga sovet Turkistoni harbiy boʻlinmalari ham qoʻshildi. Buxoro aeroplandan bombalanishi oqibatida 1-sentyabrda amir va uning ayonlari Arkni tashlab, janubiy sarhadlar tomon qochadi. U kezlar harbiy havo kuchlari hal qiluvchi ahamiyat kasb etmay, koʻproq psixologik taʼsirga ega edi.
Buxoro asosan sovet Rossiyasi armiyasi bosqini tufayli qoʻlga kiritilganiga qaramay, mustaqil Buxoro Sovet Xalq respublikasi taʼsis etilib, Fayzulla Xoʻjayev Xalq nozirlari kengashi raisi, Abdurauf Fitrat taʼlim noziri lavozimini egallaydi. Yosh respublika taʼsiri unchalar katta emas edi. Amir Olimxon hamon janubiy hududlarni oʻz nazoratida tutar, Surxonda askar toʻplab poytaxtga yurish qilishga shaylanmoqda edi.
Anvar posho turkchilik gʻoyasi tarafdori ekani ayon boʻlgach, Lenin asosiy eʼtiborni Turkiya rahbari Mustafo Kamol Otaturkka qaratadi. Posho esa imkon borida etakni yigʻishtirib, Buxoroga yoʻl oladi. F. Xoʻjayev unga harbiy nozir lavozimini taklif qiladi. Biroq joni jasadiga sigʻmagan sarkardaning niyati bundan-da kattaroq edi: Iroqdan to Xitoygacha boʻlgan hududlarni oʻz ichiga olgan turkiy davlat tuzish! Anvar posho Amir Olimxonga maktub yuborib, Buxoro xazinasi va islom qoʻshinini ana shu ulugʻ maqsad yoʻlida safarbar etish, Turkistondagi yer osti va usti boyliklarini olmon mutaxassislarini jalb qilib qayta ishlash, ingliz zobitlarini maslahatchilikka yollab kuchli armiya tuzish rejalarini bayon qiladi. Taklif Amir Olimxonga ham maʼqul kelib, uni “Islom lashkari bosh qoʻmondoni” lavozimiga tayinlash orzusida ekanini bildiradi.