…Alqissa, men vatandan xorijda, lekin korchalon kinoarboblarimizning rasman ijozati bilan ilk filmimga qoʻl urgan edim. Oʻsha kezlar vatan ravnaqi uchun kino olyapman deya astoydil ishonganman. Nazarimda, bu hol kundek ravshan, hammaga maʼlum haqiqat edi-da. Ammo keyin roʻy bergan voqealar ayon etdiki, oʻsha kazo-kazo kinoarboblarga mening maqsadim ham, olayotgan filmlarim ham hali-hamon mutlaqo begona, tushunarsiz ekan…

Men “ruscha sogʻinch”ni – vatandan olisda yashayotgan rus kishisining halovatini oʻgʻirlagan qoʻmsovni, aynan shu vaziyatga tushganda inson qanday ruhiy holatda boʻlishini koʻrsatmoqchi edim. Buni qalb amri – vatanparvarlik burchim deb bilganman, agar taʼbir joiz koʻrilsa. Bir rus farzandi oʻzining milliy qontomirlariga, oʻtmishiga, madaniyatiga, tugʻilib oʻsgan tuprogʻiga, jondosh doʻst-yoriga naqadar bogʻliq ekani, qismat uni dunyoning qay kunjiga uloqtirib tashlamasin, bu tuygʻudan voz kecholmasligi va uni umr boʻyi ortmoqlab yurishidan bahs etmoqchi edim. Ruslar kamdan-kam hollardagina yangi hayot tarziga oʻngʻay moslashib, qovushib ketadi. Gʻarbliklar bejiz “ruslar noʻnoq muhojirdir” demaydi – butun rus muhojiroti tarixi buni isbotlab qoʻygan: begona hayot tarziga koʻnikib-singishib ketishda ogʻirkarvonligimiz, uquvsizligimiz jumlai jahonga maʼlum. “Qoʻmsov”ni suratga olayotganimda filmni boshdan-oyoq qamragan ilojsiz-imkonsiz sogʻinch hissi oʻzimning qismatim – peshonam yozugʻiga aylanajagini tush koʻribmanmi?! Qaytmas boʻlib ketgan oʻtmishimdan “yodgor” bu dard-ogʻriq bilan endi soʻnggi kunimgacha yashashim es-xayolimga kelibdimi deng!..

Italiyada men har tomonlama: axloqiy, ruhiy, siyosiy va hissiy jihatdan batamom ruscha film suratga oldim. Uzoq muddatli xizmat safariga borgan bir rus oʻgʻloni va uning bu mamlakatdan olgan taassurotlari haqida. Lekin mening maqsadim goʻzal manzaralari-yu millionlab adadda dunyoga tarqaladigan fotolavhalari bilan sayyohlarni hayratga solayotgan Italiyani yana bir karra ekranda namoyish etish emas edi. Qahramonim taassurotlar ummoniga gʻarq boʻladi-yu, boʻlishay desa yonida biron yaqin kimsa yoki jon-jigari yoʻq, bari olisda. Yangi orttirgan tajribalarini oʻzi naqd kindigi bilan bogʻliq boʻlgan kechmish malakalariga tatbiq etay desa, ne yoziqki, bu ham sira imkonsiz. Shundan eziladi u – ne qilari, qayga bosh urarini bilmaydi. Uzoq vaqt vatandan olis yashaganimda bu hol oʻzimning-da tanamdan oʻtgan. Boshqa dunyo, boshqa madaniyatga toʻqnash kelganda unga qoʻl-oyogʻingiz bilan bogʻliq ekaningiz gʻayrishuuriy, ammo ojiz bir gʻazab uygʻotadi dilingizda: bu goʻyo javobsiz sevgidek, goʻyo chogʻingiz kelmaydigan yumushga bel bogʻlagandek, goʻyo bu dunyoda qiladigan ishlaringiz, yuradigan yoʻllaringiz endi chekli-abas ekanini eslatib qoʻyayotgandek. Goʻyoki hayotingiz mavjud shart-sharoit emas (buni osongina hal qilsa boʻladi!), aynan oʻzingiz oʻzingizga qoʻygan botiniy taqiqlar sababli cheklangan va qismat etilganining nishonasiga oʻxshaydi bu…

Men oʻrta asrlarda yashab oʻtgan yapon usta-sanʼatkorlariga mudom tahsin aytaman: ular xojasining saroyida xizmat qilaroq nom qozongan, oʻz maktabini yaratgan, bir soʻz bilan aytganda, shuhrat choʻqqisiga chiqqan bir chogʻi bariga qoʻl siltab, oʻzi bilmagan-koʻrmagan yerlarga bosh olib ketgan va ism-sharifini oʻzgartirib, butkul boshqa sanʼat yoʻnalishida ijod boshlagan. Hatto ular orasida umri mobaynida bir-biridan farqli besh xil hayot tarzini yashab oʻtishga-da muvaffaq boʻlganlari ham borligiga nima deysiz! Aynan shu misol doim xayolimni band etib turadi, ehtimol, oʻzim hayotiy tutumlarim, insoniy va sanʼatga xos havas mayllarimni oʻzgartirishga aslo qodir emasligim sabablidir – goʻyo bular taqdiri azal etib peshonamga bitilgan-u men bir qadam boʻlsin chetga hatlay olmayman…

“Qoʻmsov” (“Nostalgiya”) filmi qahramoni – Gorchakov degan shoir. U Italiyaga Berezovskiy otligʻ krepostnoy bastakor toʻgʻrisida maʼlumot toʻplash niyatida boradi – uning hayotidan libretto yozmoqchi. Berezovskiy hayotda boʻlgan tarixiy shaxs. Uning musiqiy iqtidorini koʻrgan xoʻjayini oʻqisin, tajriba orttirsin deya Italiyaga yoʻllagan. Musiqachi u yerda koʻp yillar yashab, tomoshalar qoʻyadi – mashhur boʻlib ketadi, lekin baribir oʻsha – biz urgʻu berib taʼkidlayotgan, rus kishisining jon-joniga singib ketgan qoʻmsov hissi sabab koʻp yillardan soʻng Rossiyaga qaytmoqqa qaror qiladi, vatanga kelgach esa oʻzini osib qoʻyadi… Toʻgʻri, musiqachi voqeasi filmga bejiz kiritilmagan. U Gorchakov qismati va ayniqsa, shoir oʻzining yot hayotni chetdan, uzoqdan kuzatayotgan shunchaki bir “begona” ekanini alam bilan anglagan bir pallani, tugʻilib oʻsgan uyi ifori, qon-jondoshlarining yuz-chehrasi, sas-sadosi es-yodida bot-bot bosh koʻtararak kechmish xotiralariga gʻarq boʻlgan bir ahvolini ifodalashda muayyan kiritma hikoya boʻlib xizmat qiladi…

Film toʻliq tasvirga olib boʻlingach, lavhalarini ilk marta koʻrganimda hayratda qolganman: tushkun, mahzun bir tomosha boʻlibdi. Bunchalik boʻlishini kutmagan edim. Asar ruhi mening oʻsha vaqtdagi ahvol-ruhiyatim bilan aynan bir xil edi. Rosti, men bunday film olaman deb oʻylamaganman. Hayratlanarlisi shundaki, maqsad-muddao aniq boʻlgani holda kamera avvalo mening filmni suratga olayotgan choqdagi ruhiy holatimga boʻysunibdi. Oilamdan ayro, odatiy hayot tarzim oʻzgargan, kinoni tasvirga olishda men uchun yangi boʻlgan qonun-qoidalar va nihoyat begona til sabab oʻta toliqqan edim… Ham tang qoldim, ham xursand boʻldim. Negaki, kinotasmaga muhrlangan va qorongʻi tomosha zalida koʻz oʻngimda ilk marta namoyon boʻlgan mehnatim samarasi mening kino sanʼati vazifasi va imkoniyatlari borasidagi fikrlarim quruq xomxayol emas, balki koʻz oʻngimda kechgan shak-shubhasiz haqqoniy voqelik ekanidan dalolat edi. Yaʼni kino sanʼati men uchun inson qalbining tarjimoni boʻlish, betakror insoniy tajribani ifodalash imkonini berardi…

Kino yaratishda meni odatdagi xatti-harakatlar, qahramonlar hayotidagi mojaro-yu voqealar tizimi qiziqtirmaydi – filmlarimda borgan sari bunga kamroq ehtiyoj sezmoqdaman. Mudom insonning ichki dunyosi qiziq – uning ruhiyat olami, u ulgi olajak falsafa, uning ruhoniyati tayanadigan adabiy va madaniy anʼanalar “qaʼriga sayohat” maroqli edi menga. Kinotasma “bir nuqtada qotib qolmay”, tez-tez joy almashtirishi, filmga yangidan-yangi taʼsirchan tasvirlar, ajabtovur manzaralar va “sertaassurot” interyerlar kiritish lozimligi tijoriy nuqtai nazardan koni foyda ekaniga fahmim yetadi. Ammo bundayin “tashqi taʼsirlar” bor kuchim bilan roʻyobga chiqarishga urinayotgan maqsadimdan chalgʻitadi, uzoqlashtiradi. Meni butun bir olamni oʻzida mujassam etgan inson qiziqtiradi, bu holni ifodalamoq uchun esa inson hayoti mazmun-mohiyatan maʼlum bir voqealar tizimiga moslashtirilishi shart emas.

Oʻrni keldi, shuni ham aytib oʻtishim ortiqchalik qilmas: avval-boshdanoq kino sanʼati deganda Amerikaning sarguzasht filmlari koʻz oldimga kelmas edi. Men hayratomuz lavhalarni ketma-ket tizish usuliga qarshiman. “Ivanning bolaligi”dan tortib “Stalker”gacha voqea-hodisalarni qariyb anʼanaviy: zamon, makon, harakat uchligi asosiga qurganman, serharakatlikdan qochish payida boʻlganman. Shu nuqtai nazardan “Andrey Rublyov” filmi kompozitsiyasi ham bugun menga oʻta uzuq-yuluq, tarqoq tuyuladi…

Pirovardida, “Qoʻmsov” ssenariysida koʻzlagan maqsadimni amalga oshirishga toʻsqinlik qiladigan ortiqcha yoki tasodifiy biron nima boʻlmasligiga astoydil intildim. Yaʼni men nafaqat oʻz-oʻzi, balki butun olam bilan murosa qilolmay mislsiz ichki ziddiyatga kirishgan, reallik bilan koʻngil uygʻunligi oʻrtasida muvozanat topa olmay sarson, nafaqat vatan sogʻinchi sabab, balki borliqning bir butunligini oʻylab gʻam-hasrat chekayotgan inson holatini namoyish etmoqchi edim. Ssenariy maʼlum bir falsafiy yaxlitlik kasb etmaguncha undan koʻnglim toʻlmadi. 

Maishiy sharoit sabab emas, balki doim ham inson talab-ehtiyojlariga mos kelavermaydigan hayotning oʻzi – haqiqiy voqelik bilan fojiaviy bir murosasizlikni boshdan kechirayotgan chogʻi Italiya Gorchakovning koʻz oʻngida yoʻqlikdan bunyod boʻlgan ulugʻvor xaroba misoli yastanib yotardi. Bu umuminsoniy, ayni choqda begona tamaddun qoldiqlari – bandasiga xos manfaatparastlik aslida behuda, bashariyat adashib-uloqib yurgan yoʻllar halokatli ekanidan dalolat berguvchi qabr­tosh ramzi edi goʻyo. Gorchakov ruhiy zoʻriqishlarga dosh berolmay, aftidan, oʻzi uchun ham “uzuq-yuluq tuyulgan zamonlar robitasi”ni ketma-ket “ulay” olmay halok boʻladi…

Bosh qahramonning ahvol-ruhiyasiga mos keladigan, bir qarashda ajabtovur koʻrinadigan personaj – italyan Domeniko asarda nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Jamiyat himoya qilmagan, yuragi tahlikaga toʻlib-toshgan bu odam inson zotini xoʻrlaydigan voqeliklarga qarshi chiqish uchun oʻzida maʼnan kuch topadi. Sobiq riyoziyot muallimi, endilikda “tolei past” Domeniko oʻzining “hech kim” emasligini (boshqalar nazarida) yengib oʻtib, bugun jumlai olam halokat yoqasida, deya jar solishga jasorat topadi. Insoniyatni bu halokatning oldini olishga chaqiradi. Oʻzini “risolaviy” sanaydigan odamlar koʻziga u bir tentak boʻlib koʻrinadi. Biroq Gorchakovga shu “tentak”ning ruhiyati behad yaqin ediki, u yolgʻiz boshi qaygʻusini oʻylab emas, balki butun insoniyatni zamonaviy tamaddunning bemulohazakorlig-u shafqatsizligidan qutqarish tashvishlari ila tun-u kun halak edi…

Mening barcha filmlarimda qay tarzda boʻlmasin inson farzandi bu cheksiz koinotda yolgʻiz emas, homiysiz qoldirilmagan degan fikr ilgari suriladi. Ular minglagan rishtalar-la azal-u kelajakka shunday bogʻlanganki, lozim koʻrilsa, har bir inson qismati avvali bilan dunyo hamda umuminson taraqqiyotiga aloqador ekanini namoyon etadi… Lekin har bir inson hayoti va kori-amalining behuda ketmasligiga boʻlgan bu ishonch odamzodning Hayot oldidagi masʼuliyatini yanada oshiradi.

Urush tahlikasi insoniyatni kunpayakun etishga qodir boʻlgan, ijtimoiy ofatlar oʻz koʻlami bilan tirik jonni tang ahvolga solib qoʻyayotgan, azob-uqubatlar chidab boʻlmas darajaga yetgan bu dunyoda odam bolasi bir-biriga yelkadosh boʻlishga yoʻl topishi zarur. Bu insoniyatning, taʼbir joiz koʻrilsa, har bitta odamning oʻz istiqboli oldidagi muqaddas burchidir. Gorchakov ich-ichidan Domenikoni bor-yoʻgʻi bir bemaʼni tentak deb hisoblaydigan qorni toʻq, begʻamu xudbin soʻqirlarning “umumeʼtirof”idan himoya qilishga oʻzida ehtiyoj sezadi va unga mehr qoʻyadi. Lekin u “balo-qazodan Oʻzing asra” deya oʻziga umr soʻrash oʻrniga, tap ortmay oʻlimni tanlagan Domenikoni yoʻlidan qaytara olmaydi…

Gorchakov Domenikoning oʻsmirlarcha tavakkalchiligidan hayratga tushadi – sababi, uning oʻzi hamma katta yoshlilar qatori ozmi-koʻpmi murosasoz edi, hayot shuni taqozo etardida. Biroq Domeniko oʻzini yoqib yubordi. U odamlar mening ogohlantiruv faryodimga quloq tutarmikan degan anoyi umid-la soʻnggi chora sanalmish shu mudhish ishga qoʻl urdi. Bu bilan oʻzining hayotdan yakkash manfaat izlaydigan tamagir emasligini namoyish etmoqchi boʻldi. Gorchakov Domenikoning qilmishidan, uning maʼnaviy yetukligi, qariyb avliyodek pokligidan hayratda qoldi. U hayotning ur-surlarini boshdan kechirarak endi-endi ularni tahlil etishga urinayotgan bir pallada Domeniko shartta oʻzini qurbon etdi-qoʻydi. Domeniko shunday qilmoqqa oʻzida kuch topgan ekan, demak, hayot oldida chinakam javobgarlikni ham his etgan. Gorchakov esa bu vaziyatda bor-yoʻgʻi tor fikrli, tuturiqsiz kimsa ekanini anglash bilan ovora bir banda boʻlib koʻrinadi. Lozim topilsa, oʻlimigina uni oqlaydi – naqadar azob chekkanini koʻrsatadi…

“Qoʻmsov” suratga olingan choqdagi kayfiyatim ekranga-da koʻchganini yozdim. Tirikligingizning har oni tanangizdan oʻtkazadigan, vatandan, qondoshlaringizdan olisda mudom yuragingizni simillatib turadigan achchiq his bu – sogʻinch. Oʻtmishingizga qoʻl-oyogʻingiz bilan chandib bogʻlangan ekaningizni bir daqiqa boʻlsin unuttirmaydigan, goʻyoki peshonadagi yozuqqa aylanib borayotgan koʻnikib boʻlmas bu dardning nomi – qoʻmsov… Lekin men kitobxonni ogoh etib qoʻyay: lirik qahramonni bevosita muallifning oʻzi deb oʻylamang. Bu oʻta joʻn qarash. Har qanday sanʼatkor ijodda hayotiy tajribasidan foydalanadi, bu tabiiy hol – taassufki, bizning boshqa yoʻlimiz yoʻq! Biroq shaxsiy hayotidan oʻzlashtirilgan voqelik ham, kayfiyat ham ijodkorning shaxsiyatiga tegishli deb qatʼiy xulosa yasashga asos bermaydi bu. Ehtimol, bu gapim kimningdir hafsalasini pir qilar, biroq muallifning hissiy tajribasi kamdan-kam hollardagina uning hayotiy, maishiy amallariga aynan mos keladi.

Muallifning oʻzi yashab turgan voqelikdan taʼsirlanishi natijasi oʻlaroq yuzaga kelgan badiiy asarda mazkur voqelik aynan tasvirlanmasligi, muallif ushbu voqelikdan “tashqari chiqishi”, u bilan murosasiz ixtilofga kirishishi mumkin. Va eng muhimi hamda ziddiyatli jihati shuki, u baʼzan nafaqat “mavjud haqiqat”, balki oʻzining ichki haqiqati bilan ham murosa qilolmaydi. Masalan, koʻpgina tadqiqotchilar fikricha, Dostoyevskiyning pok-pokdomon qahramonlari xuddi razil-u pastkash qahramonlari singari muallifning aynan oʻzi emish… Lekin bironta qahramonini uning aynan oʻzi deb boʻlmaydi. Toʻgʻri, har bir qahramoni uning fikr-mulohazalarini oʻzida jamlagan, ammo hech qaysisi muallifni hayotda qanday boʻlsa, shundayligicha mukammal aks ettirmaydi.

“Qoʻmsov”da ham tashqi koʻrinishidan kurashchi emas, “ojiz”, lekin mening nazarimda, bu hayotda gʻolib boʻlgan inson mavzusini koʻtarishim muhim edi. Huv “Stalker”ning oʻziyoq bugun hayotda qadriyat sanalmish ojizlikni yoqlab monolog irod etadi. Menga doim mavjud voqelikka moslasha olmaydigan odamlar yoqqan. Filmlarimda chinakam qahramon yoʻq (ehtimol, Ivan istisnodir), lekin doim maʼnaviy eʼtiqodi kuchli va boshqa birov uchun masʼuliyatni boʻyniga ola biladigan odamlar (tabiiyki, Ivan ham shu siraga kiradi) boʻlgan. Bunday kishilar koʻpincha kattalardek zavq-shavqqa ega bolalarni esga soladi – yaxshilab oʻylab koʻrilsa, ularning qilgan ishi sodda va begʻaraz. Deylik, rohib Rublyov zulmga zulm bilan javob qaytarmaslik, muhabbat va ezgulikka qarshilik qilmaslikni targʻib etarkan, bu olamga bolalarcha begʻuborlik ila javdirab qaraydi. Garchi u dunyoni boshqarayotgandek tuyulguvchi oʻta qoʻpol, shafqatsiz zoʻravonliklarga shohid boʻlsada, koʻplab koʻngilsizliklarni boshdan kechirsa-da, oxir-oqibat, qalbida qayta bosh koʻtargan insoniy mehr-oqibat va sof muhabbatdek yagona qadriyatga qaytadi. Avvaliga tirikchilikdan boshqasini bilmaydigan oddiy odam boʻlib koʻringan Kelvin (“Solyaris” filmi) qalbida shunday insoniy “taqiq” bor ediki, bu uning vijdon amriga boʻysunmasligiga, shaxsan oʻzi va boshqaning hayotiga masʼuliyatli boʻlishdek ogʻir yukni yelkasidan itqitib tashlashiga yoʻl qoʻymasdi.

“Koʻzgu” filmi qahramoni ojiz, xudbin, jondosh-qondoshlarigada begʻaraz, betama bir mehr inʼom eta olmaydigan banda edi. Umri soʻngida hayot oldidagi qarzini toʻlay olmasligini anglab yetib, boshdan kechirgan ruhiy azob-uqubatlari uni bir muncha oqlaydi. Darrov jazavaga tushib ketadigan, ajabtovur tabiatli Stalker xuddi butun vujudga yoyilgan saraton misol manfaatparastlikka bulgʻangan bu dun­yoga qarata pok vijdon bilan oʻzining qatʼiy fikrini ayta oldi. Domeniko ham Stalkerga oʻxshab oʻz gʻoyasini oʻylab topdi va uqubatli yoʻlni tanladi. Shunchaki, aksariyat-koʻpchilikka oʻxshab surbetlarcha shaxsiy manfaat ketidan quvib ketmaslik uchun va xuddi aqldan ozgandek muqarrar inqiroz tomon jadallab borayotgan insoniyatni bu yoʻldan qaytarmoq uchun oʻzini qurbon etdi. Eng asosiysi – bu odamlarning vijdoni uygʻoq. Aynan shu xislat odamzodning el haqidan moʻmayini yulib, jigʻildonga urgancha tarallabedod yashashiga xalaqit beradi. Odatda, rus ziyolilarining aksar qismiga xos edi bu fazilatlar. Men Gorchakov tabiatidagi vijdoni uygʻoqlik, doimiy behalovatlik, nochor-notavonlarga mudom qayishish kabi insoniy xislatlarga yana bir karra urgʻu bermoqchiman…

Inson Buyuk amallar uchun xizmat qilishga hozirligi, odatiy-maishiy turmush “odob-axloq”ini hazm qila olmasligi, buni xohlamasligi bilan maroqlidir menga. Hayotdan, yashashdan maqsadi, avvalo, oʻz ichidagi yovuzlikka qarshi kurashish ekanini anglab, umri mobaynida maʼnaviy jihatdan hechqursa bir pogʻona baland koʻtarila oladigan inson qiziqdir menga. Zero maʼnaviy kamolotga erishish yoʻliga faqat maʼnaviy tanazzul yoʻli muqobil turadi, taassufki, kundalik turmushimiz va bu hayotga moslashish jarayoni bilan biz uning tegirmoniga suv quyamiz, xolos!..

“Qurbonliq” deb nomlangan yana bir kinoasarim qahramoni ham, agarda bu soʻzni joʻn maʼnoda tushunadigan boʻlsak, ojiz bir odam. U odatdagi qahramon emas, ammo qarangki, yuksak gʻoyalar uchun oʻzini qurbon etishga qodir olijanob va halol inson boʻlib chiqadi. Vaziyat taqozo etsa ham, masʼuliyatni oʻzidan soqit qilib boshqaning yelkasiga ortmaydi. Doʻst-yorlari nazarida, u oʻzini yanglish tushunishlaridan choʻchimay, chidab boʻlmaydigan halokat yoʻliga qadam qoʻyadi. Qilgan ishining achchiq fojiasi ham shunda aslida. Oddiy insoniy axloq chegaralarini bosib oʻtib, ochiqdan-ochiq jinni degan tamgʻa bosilishidan qoʻrqmay, oʻzining butun borliqqa, hattoki butun olam qismatiga daxldor ekanini bilgan holda shu ishni qiladi. Shuningdek, u qalb amrining itoatkor ijrochisi – oʻz qismatiga xoʻjayin emas, balki xizmatkordir. Kim bilsin, uning ana shu saʼy-harakatlari balki sezib-sezilmagan, anglab-anglanmagan bir tarzda dunyo uygʻunligi barqarorligiga ozmi-koʻpmi hissa qoʻshgandir…

Bu yerda, Gʻarbda odamlarni koʻproq oʻz shaxsiyati tashvishga soladi. Ularga yashashdan maʼno oʻzingizni kim uchundir qurbon qila olishingizda, deb aytib koʻring-chi, nima boʻlarkan? Ishonmaydi! Ustingizdan kuladi! Odam bolasi mutlaqo baxtiyor yashamoq uchun dunyoga kelmagan, shaxsiy omad va shaxsiy manfaatdan-da muhim narsalar bor hayotda desangiz, sizga battar taajjub bilan qaraydi. Ruh boqiydir degan gaplarga-ku, aftidan, hech kim ishonmay qoʻygan!

Ojizlik haqida gapirganda men tirik jonga nisbatan va umuman hayotda tajovuzkor boʻlmagan, oʻz maqsadi, manfaati yoʻlida boshqalardan foydalanmaydigan odamni nazarda tutmoqdaman. Bir soʻz bilan aytganda, moddiy qaramlikka qarshilik qiladigan insonning gʻayrat-shijoati meni oʻziga jalb etadi va xuddi shu yerda miyamga yangi va yangi gʻoyalar quyilib keladi.

Ayni nuqtai nazardan menga Shekspirning “Hamlet”i juda qiziq va bu asarni yaqin kelajakda film qilish niyatim bor. Ushbu mashhur pyesada maʼnaviy jihatdan yuksak boʻlgan, ammo nopok, tuban bir vaziyat taqozosi bilan ish koʻrishga majbur qolgan odamning abadiy muammosi koʻrsatilgan. Bu xuddiki kelajak odami oʻzining oʻtmishida yashashga majbur qilingandek gap. Nazarimda, Hamletning fojiasi uning oʻlimida emas, balki oʻlimi oldidan oʻz maʼnaviy talablaridan voz kechib, anchayin bir qotilga aylanishdan oʻzga chorasi qolmaganidadir. Ayni choqda oʻlim uning uchun eng maqbul yoʻl, aks holda, baribir oʻz joniga qasd qilishi lozim boʻlardi…

Yangi bir film olishga kirishar ekanman, alohida taʼkidlab oʻtmoqchimanki, undagi har bir tasvir yanada ishonarli va samimiy chiqishiga harakat qilaman. Albatta, tabiat inʼom etadigan bevosita taassurotlar va vaqt asari qoldirgan alomat-belgilarga tayanaman. Naturalizm bu – tabiatning kinoda aks etishi. Kinoda tabiat qanchalik tabiiy koʻrsatilsa, bir tomondan, tomoshabin unga koʻproq ishonadi; boshqa tomondan, tasvir shu qadar koʻrkam va salobatli chiqadiki, goʻyo tabiat ekranda ilohiylashtirilgandek.

Oxirgi vaqtlarda tomoshabin bilan koʻp bora yuzlashishga toʻgʻri keldi. Men filmlarimda hech qanday ramz-u majoz yoʻq, deya taʼkidlaganim sayin ular koʻproq ishonmaydi. Deylik, asardagi yomgʻir lavhasi nimani anglatadi, nega bu majozlar filmingizdan filmingizga koʻchib yuradi, nega shamol, olov, suv timsollari har gal qaytariladi, deb zoʻr qiziqish bilan savolga tutgani tutgan. Bunday soʻroqlar qarshisida nima deyishni bilmay shoshib qolaman…

Aytaylik, yomgʻir – men tugʻilib oʻsgan iqlimga xos tabiiy hodisa. Rossiyada oylab yurakni ziq etadigan rutubatli havo hukm surishi, muttasil yomgʻir yogʻishi odatiy hol. Deylik, men tabiat shaydosiman – ha, hayot qaynagan azim shaharlarda yashash menga malol keladi, zamonaviy taraqqiyot yangiliklaridan narida oʻzimni behad baxtiyor sezaman. Rossiyada ham Moskvadan uch yuz kilometrlar uzoq bir qishloqdagi kulbamda kunlarim xotirjam kechar, koʻnglim tinch, osoyishta yashardim. Yomgʻir, olov, suv, qor, shabnam, izgʻirin – biz umrguzaronlik qiladigan moddiy muhitdagi unsurlar, taʼbir joiz koʻrilsa, hayot haqiqati bu. Shu bois odamlar ekranda mehr ila tasvirga olingan tabiat manzarasini koʻrganda shunchaki zavqlanish oʻrniga, undan allaqanday yashirin maʼno axtarishi menga erish tuyuladi. Tabiiyki, yomgʻir lavhasida faqat noxush ob-havoni koʻrish mumkin, men esa undan foydalanarak maʼlum maʼnoda film voqealari kechadigan estetik muhit yarataman. Lekin bu – filmlarimda tabiat nimaningdir ramzini aks ettirish vositasi degani emas, xudo asrasin. Tijorat filmlarida ob-havo, aytaylik, koʻpincha mutlaqo koʻrsatilmaydi, tezkor suratga olish uchun birmuncha qulay yorugʻlik va shart-sharoit mavjudki – tomoshabin syujetga ergashib ketadi va hech kim taxminiy yaratilgan muhit, vaziyatga shubha qilmaydi. Palapartish tafsilotlarga birov hatto eʼtibor bermaydi. Qachonki ekran tomoshabinga haqiqiy voqelikni yaqinlashtirsa, uni boricha yaqqol koʻrish, yaʼnikim, issiq-sovugʻini tanasidan oʻtkazish, “hid-u taʼm”ini sezish imkonini bersa – tomoshabin befarq! Aftidan, u shunchaki hissiyotga berilish, bevosita goʻzallikdan zavqlanish qobiliyatini allaqachon boy bergan. Darrov nega, nima uchun, deya savol qalashtirib oʻzini oʻzi taftish qiladi.

Baʼdaz, men ekranda oʻz olamimni mukammal va oʻzim qanday koʻrsam, his etsam – imkon qadar shunday koʻrsatishni xohlayman. Tomoshabindan yashiradigan allaqanday sirli niyatlarim boʻlmaydi, unga maqtanmayman, oʻyin qilmayman – bu olamning menga eng aniq, eng jonli tuyulgan, mavjudligimiz, tirikligimizning tutqich bermas mazmun-mohiyatini ifodalaydigan belgi-alomatlarga tayanib ish koʻraman, xolos.

Fikrimga oydinlik kiritish uchun Bergman^*dan misol keltiray. “Qizchashma” filmida meni doim bir manzara: jon taslim etayotgan qahramon – hayvonlarcha zoʻrlangan qiz hayratga soladi. Bahor, novdalar oralab sizib oʻtgan quyosh nurida qizning yuzi yorishib koʻrinadi – u jon bermoqda yoki allaqachon jon bergan, shunisi aniqki, ortiq azob chekmayapti… Bizning taxminimiz negadir tasdigʻini topmagandek tuyuladi… Goʻyo hammasi tushunarliga oʻxshaydi-yu, nimadir kamdek. Nimadir етишмаяпти… Dafʼatan qor yogʻa boshlaydi, bahor faslida kamdan-kam uchraydigan hodisa!.. Mana, bizga “ozroq” yetishmayotgan oʻsha nimadir, hissiyotlarimizni aniq ifoda etishga, hayratdan tilimiz tang­layimizga yopishib qolishiga turtki bergan narsa aynan shu! Qor zarrasi qizning kiprigiga ilinib қолади… Bu ayni vaqtda kadrda oʻz izini qoldiradi, албатта... Garchi aynan shu tasvirning davomiyligi va surʼati tuygʻularimizni haddi aʼlosiga olib chiqsa-da, yogʻayotgan qor nimani anglatadi deya ijikilab oʻtirishimiz toʻgʻrimikan yoki shartmikan?.. Tabiiyki, yoʻq! Bu shunchaki, fojiani aynan yetkazib berish uchun mohir sanʼatkor oʻylab topgan manzara. Ijodni aslo mafkuraga chalkashtirib yubormaslik kerak. Aks holda biz sanʼatni qalban, bevosita tushunish imkonidan mahrum bo‘lamiz...

Toʻgʻri, “Qoʻmsov”ning yakuniy lavhasi majoziy maʼno kasb etadi: italyan cherkovi devorlari oʻrab turgan rus hovlisi… Bu “yasama” manzara badiiy jihatdan oʻzini oqlaydi. Bu qahramon ruhiyatining ramzi, ifodasidir: endi uning xayoli parishon, u endi ilgaridek boʻla olmaydi, yashay olmaydi. Yoki, lozim koʻrilsa, aksincha – uning yangi xayolot olami jon-u qon tuygʻusini ham, Toskanya adirlarini ham, rus qishlogʻini ham bir butunlikda oʻz ichiga olgan. Gorchakov shu ahvolda, yaʼni oʻzi uchun yangi – hamma narsa tabiiy va uzviy ravishda birlashib ketgan, kimdir ne sababdandir uzil-kesil oʻzgartirib yuborgan ana shunday gʻaroyib va omonat bir olamda yashayturib vafot etadi. Shunga qaramay, ayni tasvirda kino sanʼatiga xos aniqlik boʻlmasa-da, hech bir soxta ramziylik ham yoʻq deb umid qilaman. Bu, menga qolsa, qahramonim hayotida kechayotgan birmuncha murakkab, mavhum voqea-hodisotning obrazli ifodasidir. Yaʼni hech qanday sirli, bosh qotiriladigan ramziylik yoʻq bunda.

Toʻgʻri, ayni vaziyatda meni tuturiqsizlikda ayblash mumkindir, lekin pirovardida ijodkor qonun-qoidalarni oʻzi oʻrnatadi va uni oʻzi buzadi. Sanʼatkor eʼtirof etgan estetik taʼlimotga yuz foiz mos tushadigan sanʼat asari koʻp emas. Odatda, badiiy asar muallif tayangan sof nazariy gʻoyalar bilan aynan uygʻun kelavermaydi va shu bilan cheklanib qolmaydi. Badiiy mazmun nazariy qoliplarga sigʻmaydi, u nisbatan boydir. Ushbu kitobni yozaturib menda ishtiboh tugʻildi: xoʻsh, oʻz chegaralarim bilan oʻzimni cheklab qoʻymayapmanmi ishqilib?

Shohsanam Roʻzimat qizi tarjimasi.

“Tafakkur” jurnali, 2024-yil, 2-son

Andrey Tarkovskiy, “Qo‘msov”.

Andrey Tarkovskiy nomi qulogʻimizga koʻp chalingan, ammo tan olib aytish kerak, filmlarini koʻrganlar koʻp emas. Oʻzim ham (uncha-muncha “kinoman”man deya maqtana olganim holda) uch-toʻrt yil avvalmikan, azbaroyi shaxsiyatiga boʻlgan qiziqishim sabab “Solyaris” filmini tomosha qilgan edim. Zerikkanda koʻriladigan ommabop-ovunchoq kino emas, xos tomoshabinga moʻljallangan, fikrlash-oʻylashga, tugʻilgan savol-u ishtibohlar magʻzini chaqishga undaydigan intellektual film degan boʻlar edim. Muallifning oʻzi tomoshabinlar uning asarlarini shunchaki maroq ila tomosha qilib qoʻyaqolmay, bosh qotirib, savol ustiga savol qalashtirib, ramz-u majoz qidirib koʻrishidan yozgʻirgan. “Solyaris”dan soʻng amin boʻldimki, tomoshabin nohaq emas – savollar bejiz tugʻilmas ekan.

Tarkovskiy kino sohasida oʻziga xos maktab yaratgan rejissyor, dunyo miqyosida fenomen, daho sanʼatkor deya eʼtirof etilgan, tan olingani holda vatanida roʻshnolik koʻrmagan. U yaratgan “Ivanning bolaligi”, “Andrey Rublyov”, “Koʻzgu”, “Stalker”, “Solyaris”, “Qoʻmsov”, “Qurbonliq” kabi filmlarning aksari sobiq Ittifoqda tanqidu taqiqqa uchragan, ammo jahon kinohamjamiyati, kinoestetlar tomonidan shoh asar, durdona deya yuksak baholangan.

Tarkovskiyning kundaligi – “Martirolog”, kino sohasini oʻrganayotgan tolibi ilmlar uchun qoʻllanma – “Rejissura saboqlari” (maʼruzalar toʻplami), salmoqli “Oʻchmas lahzalar” kitoblari nashr etilgan. Soʻnggisi rejissyorning kino sanʼati, oʻz ijodi, kasb-kori va hayotiga oid fikrlari jamlanmasidir. Ana shu kitobdan bir ulush – “Qoʻmsov” filmi bahonasida aytilgan mulohazalarni jurnalxonga ilindik.

“Qoʻmsov” Italiyada suratga olingan. Shu bahona haqiqiy ijod erkinligini tuygan A. Tarkovskiy film yakunlangandan soʻng vatanga qaytmaydi, bu qarorini Milanda boʻlgan matbuot anjumanida eʼlon qiladi. Tabiiyki, shundan keyin sobiq Ittifoqda rejissyor filmlariga battar taqiq qoʻyiladi, nomi “unutiladi”.

Tarkovskiy xorijda emin-erkin ijod qilsa-da, turli sovrin-u mukofotlarga, imtiyozlarga noil etilsa-da, soʻnggi nafasigacha vatanni qoʻmsab yashaydi. Ehtimol, uning ona yurt sogʻinchi, qoʻmsov xususidagi qarashlari hozirgi kitobxon uchun birmuncha joʻn, eskirgandek tuyular (bundan qariyb ellik-oltmish yil burungi bitiklarda), zotan bugun inson qavmi daydi kosmopolitga aylangan, dunyoning har kunjiga borib istiqomat qilayotir. Lekin baribir yuragimizning tub-tubida inja bir ilinj bor – vatansevarlik hissi yashayotir, oʻlmagay…

Tarjimon