Mirzo Salimbek ibn Muhammad Rahim oʻz davrining yirik maʼrifatparvar va ilmli kishilaridan biri boʻlib, mirzolik va parvonachilik lavozimidan toki viloyatlarda bek va amir devonida devonbegi mansabigacha koʻtarilgan shaxs edi. U 1848-yilda Buxoro shahrining Joʻybor mavzeidagi Chaqar guzarida amaldor oilasida tugʻilgan. Uning ajdodlari ham Buxoro amirligining yuqori mansablarida ishlagan ilmli kishilar boʻlgan. Mirzo Salimbek yigirma yoshida amakisi Abdulaziz biy ibn Olimbek dodxoh yordami bilan Nahrpoy va Ziyovuddin bekligiga borib, Ostonaqulbekning mirzoxonasida mirzolik vazifasida ishlaydi. Keyinchalik amir Muzaffarning farmoyishi bilan (1873–1985) Toshkentga rus maʼmurlarining xatti-harakati va ayniqsa, Buxoro amirligi borasidagi siyosatini kuzatib borib amirga maʼlum qilib turish uchun yuboriladi.

Amir Muzaffar tomonidan Turkiston general-gubernatori Chernyayevni kuzatib yuborish va uning oʻrniga keladigan gubernator Rozenbaxni qabul qilish munosabati bilan Toshkentga joʻnatilgan elchilar guruhida hamda amir Abdulahadxon tomonidan 1885-yilda Piterburgga joʻnatilgan elchilar delegatsiyasi tarkibida Mirzo Salimbek ham bor yedi. Shuningdek, Turkiston general-gubernatori Rozenbax Charikovni Buxoroga vakil qilib tayinlaganda, amir Muzaffar Salimbekni Toshkentga Buxoro amirining doimiy vakili qilib joʻnatgan edi (1880–1983).

Mirza Salimbek 1876-yilda amir Muzaffar topshirigʻi bilan ilk marotaba Toshkentga joʻnatiladi, u yerda 12-yil yashaydi va amirning maxfiy topshiriqlarini bajaradi. Shu yillarda (1878) Abdurazzoq ota ismli toshkentlik savdogarning qiziga uylanib undan 8-nafar farzand koʻradi. 1885-yili u Somjin tumaniga amlokdor qilib tayinlangan edi. Toshkentdagi xizmat vazifasi nihoyasiga yetgach uning martabasi yil sayin ortib boradi. 1888-yilda amir Abdulahadxon tomonidan Buxoro shahrining mirshabboshisi lavozimiga tayinlanadi va 5 yil davomida shahar xavfsizligini taʼminlaydi. Shu orada Buxoroning Masjidi baland guzarida oʻz mablagʻlari hisobidan pishiq gʻishtdan bir qavatli madrasa ham qurdiradi. Mazkur 13 hujrali madrasaga ko‘p miqdordagi yer suv va doʻkonlardan iborat mulklarni vaqf qilib, darslik kitoblari bilan ham taʼminlaydi.

Salimbek madrasasi

Undan soʻng Yakkabogʻ (1893–1998), Nurota (1898–1902), Boysun (1902–1905), Sherobod (1905–1909), Shahrisabz (1910–1914) va Chorjoʻy (1920) viloyatlarining hokimi vazifalarida ishlaydi. 1913-yil fevral oyida Romanovlar sulolasining 300 yilligini nishonlash uchun Peterburgda tashkil etilgan tadbirda Said amir Olimxon va Buxoro delegatsiyasi imperator Nikolay II qabulida boʻladi. 22-fevral kunida Buxoro amiri Abdulahadxon tomonidan qurilishi boshlangan jome masjidining rasmiy ochilish marosimida tarkibida Mirzo Salimbek ham bor delegatsiya qatnashadi.

(Yuqori qator, oʻng tomondan uchinchisi Mirzo Salimbek).

Mirzo Salimbek 1918-yil mart oyida qizil qoʻshinlarning Buxoroga hujumi paytida amirning Kolesov bilan muzokara olib borgan vakillari hayʼatiga rahbarlik qilgan. Shu yillarda unga Amir Olimxon tomonidan bosh zakotchi lavozimi berilib, devonbegi mansabiga koʻtarilgan (1917–1920).

Aytib oʻtilganidek Mirzo Salimbek 1920-yil 29-avgustda qizil qoʻshinlar tomonidan hibsga olingan edi. Chorjoʻyda qoʻlga olingan amirlik amaldorlari avval Toshkentdagi qamoqxonaga, soʻngra u yerdan qahraton qish kelayotganligiga qaramay Rossiyaga olib ketiladi. Nihoyat 4 oylik sargardonlikdan soʻng mahbuslarni ortga qaytarish haqida farmon chiqarilib, ular yana Toshkentdagi qamoqxonaga olib kelinadi. Shu orada vagonlari sobiq amirlik amaldorlariga toʻla poyezd Rossiya hududidagi temiryoʻl stansiyalaridan birida qahraton qishning baland qorli mahalida bir necha kun toʻxtab qoladi, mahbuslar esa taʼminotsiz qolib ketishadi. Ular orasidan Mirzo Salimbek va Mirzo Abdusalomlar koʻmak izlab bekatga yaqin aholi punkti tomon yoʻlga chiqadilar, 3 chaqirim masofani piyoda kechib, nihoyat inqilobiy hukumat idorasidan oziq-ovqat koʻmagi hamda ortga qaytish farmoniga ega boʻlishga erishadilar. Biroq Mirzo Salimbekning bir koʻzi mazkur sovuqda qattiq shamollab xasta boʻlib qolgan edi. Ozodlikka chiqqanidan soʻng Toshkent va Samarqandda uzoq muddat davolanish va hatto jarrohlik amaliyoti ham foyda bermay Mirzo Salimbekning bir koʻzi koʻrmay qoladi.

Mirzo Rahimbekning yozishicha otasi va boshqa mahbuslarning Toshkentdan Buxoroga olib kelingani haqida u 1921-yil bahor kunlarining birida xabar topadi. Mirzo Salimbek Sitorai Mohi Xossadagi zindondan Abdurauf Fitrat va boshqa jadid maʼrifatparvarlari koʻmagi bilan ozodlikka chiqadi. Zero, Mirzo Salimbek kabi ziyoli, xat-savodli kishi yangi tuzum uchun ham suv va havodek zarur edi. Ismoil Salimovning qayd etishicha, Kolesov voqeasidan keyin tuzilgan sulh shartlaridan birida ocharchilik hukm surayotgan Rossiyaga Buxoro donini yetkazib berishga oʻzaro kelishib olingan. Sulhning asosiy bandi aynan Mirzo Salimbek tomonidan ilgari surilganligi bois ham shoʻrolar hukumatining boshligʻi – shaxsan Vladimir Ulyanov (Lenin) tomonidan uning ilgarigi “gunohlari” kechirilib, ozodlik marhamat qilinadi.

Ozodlikka chiqqan Mirzo Salimbek yangi tuzilgan davlat sharoitida endi faqat ilmiy va ijodiy ishlar bilan shugʻullana boshlaydi. U dastlab Abdurauf Fitrat rahbarligidagi “Anjumani tarix” jamiyatida faoliyat koʻrsatadi. Mazkur jamiyat aʼzolari Mir Arab madrasasidan joy olib, Buxoro Arki va madrasalarda saqlanayotgan kitoblarga sharh yozish bilan shugʻullanadilar. Salimbek yangi hukumat davrida Buxoroning qadimiy Sanʼat va tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish qoʻmitasi tomonidan amalga oshirilgan Buxoro Ark tarixini tuzishda ishtirok etgan, shuningdek, soliq boshqarmasi boshligʻining oʻrinbosari, soʻngra vaqf daromadlari bilan shugʻullanuvchi idorada qadimiy qoʻlyozmalar kutubxonasiga ham rahbarlik qilgan. Yangi hukumat Mirzo Salimbekga ozodlikka chiqqanidan soʻng Joʻybor guzaridagi dala hovlisini kerakli jihozlari bilan yashash uchun qaytarib bergan. Shuningdek, 2 ta chorbogʻ va bir nechta dala hovlilari ham dehqonchilik qilib hukumatga mahsulot yetkazib berish uchun qaytarilgan. Inqilobga qadar Mirzo Salimbekning Buxoroda 14 ta katta hovlisi boʻlgan, inqilobdan soʻng esa bu uylarning bari bor boyliklar bilan birga ruslar tomonidan tortib olinadi.

Mirzo Salimbekning oʻgʻli Mirzo Rahimbekning “Esdaliklar” kitobida keltirilishicha 1922-yilda Moliya nazorati huzurida Soliq qoʻmitasi tashkil etildi. Mirzo Salimbek mazkur soliq idorasiga ishga kiradi. Undan soʻng mazkur idoraning Buxoroda tashkil etilgan zakot ishlari boʻlimiga mudir boʻlgan Ostonqulbiyning muovuni etib tayinlanadi. Oʻsha vaqtda hukumat “Moliya nazorati” idoralariga eski tajribali amaldorlarni ishga tayinlay boshlagan edi. Mirzo Salimbek undan soʻng vaqf kutubxonasiga ishga kiradi va bir muddat shu yerda ishlaydi. Shu oʻrinda Mirzo Rahimbekning qayd etishicha, otasi “Tarixi Salimiy” asarini mazkur kutubxonadan boʻshagan vaqtlarida yoza boshlagan (taxminan 1923-yilda). 1924-yilning aprel oyida (Ramazon oyi) sobiq amirlikning barcha amaldorlarini qamoqqa olish haqida farmon chiqariladi. Natijada bir nechta hukumat odamlari Mirzo Salimbekning uyiga kelib, uning hovlisida taftish oʻtkazadilar va oʻzini hibsga oladilar. Mahbuslar Toshkentga olib borilib, ularning har biriga birin-ketin jazo tayinlanadi. Ular orasida faqat qarib qolgan 4 kishinigina toʻrt oydan keyin ozod qiladilar, shulardan biri 74 yoshli Mirzo Salimbek edi. Mirzo Salimbek 1925-yilda 75 yoshida yana bir oʻgʻil farzand koʻradi va unga Nosiriddin (Abdulfattoh) deb ism qoʻyadi.

Mirza Salimbek 1930-yilga kelib qattiq betob boʻlib qoladi. Mirzo Rahimbekning yozishicha otasi oʻsha paytda nafas qisishi (astma) kasaliga duchor boʻlgan va mazkur yilning mart oyida vafot etgan. Uning jasadi Foiz ul-anvori Hazrati imom mozorida 40 yil oldin oʻz avlodlari uchun atab qurdirgan maxsus joyda dafn qilinadi.

Mirza Salimbek hayoti davomida turli lavozimlarda ishlagan boʻlsa-da, u oʻzidan bir qancha tarixiy va adabiy asar meros qoldirgan. “Tarixi Salimiy”, “Kashkuli Salimiy”, “Jome al-gulzor”, “Ahodis al-aʼmol”, “Durrat al-voizin”, “Muxbir al-hikoyot” va “Kaʼb ul-axbor hikoyalari” shular jumlasidan. Mirza Salimbek tazkira ham tuzgan. Qori Rahmatulla Vozexning “Tuhfat al-ahbob” (“Dilga yaqin kishilarga tuhfa”) tazkirasini nashrga tayyorlashda oʻziga zamondosh boʻlgan yuzga yaqin shoirlar haqidagi maʼlumotni unga ilova qilgan. Tarixchilar uchun eng muhimi uning “Tarixi Salimiy” asaridir. Mazkur asar 1920-yillarda yozilgan boʻlib, uning birinchi qismida Chingizxondan to amir Muzaffar davriga qadar, ikkinchi va asosiy qismida esa amir Muzaffar, amir Abdulahad va amir Olimxon davri tarixi yoritilgan. Asarining asl qoʻlyozmasi OʻR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi. Ushbu qoʻlyozma 1968-yilda sharqshunos olim Nayim Norqulov tomonidan rus tiliga tarjima qilinib, asar yuzasidan nomzodlik dissertatsiyasi yoqlangan va bir qancha ilmiy maqolalar ham eʼlon qilingan.

“Esdaliklar”da keltirilishicha 1934-yilda arab yozuvidagi kitoblarga qarshi shoʻrolar hukumati tomonidan adovatli hujumlar boshlandi. Natijada, aholi hukumat taziyqidan qoʻrqib, barcha qoʻlyozma kitoblarni pinhona saqlashga yoki ularni yoʻqotishga majbur boʻladilar. Xususan Mirzo Rahimbek ham Mirzo Salimbekga tegishli boshqa kitoblar qatorida “Tarixi Salimiy”ni ham chekka qishloqda istiqomat qiluvchi otasining doʻstlaridan biriga saqlab qoʻyish uchun omonat topshiradi. 1965-yilda esa Norqulov Naʼimjon ismli tadqiqotchi mazkur kitob yuzasidan ilmiy tadqiqoti sabab, asar va uning muallifi haqida maʼlumot izlab Mirzo Rahimbekning uyiga boradi. Asar qay tariqa Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti fondiga kelganligi nomaʼlum. Zero Mirzo Rahimbek ham oradan 30 yildan oshiq vaqt oʻtib kitobning saqlanib qolgani haqida xabar topadi.

Fayzullo FAROMARZI,

Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi

Abu Rayhon Beruniy nomidagi

Sharqshunoslik instituti

kichik ilmiy xodimi

Malohat VOHIDOVA,

erkin tadqiqotchi