– Otalar va bolalar muammosi garchi XIX asrga kelibgina ulug‘ rus adibi Ivan Turgenevning dovruqli romani bois o‘ziga tayinli nom topgan bo‘lsa-da, aslida – azaliy masala. Siz yoshingiz nuqtai nazaridan “otalar” safida, kasbingiz taqozosiga ko‘ra “bolalar” davrasidasiz, demak, har ikki toifaning ahvoli ruhiyasi sizga kundek ravshan. Ayting-chi, bugun otalar va bolalar muammosi qaysi yangicha qirralari bilan namoyon bo‘layotir? Bir adibimizning naqlicha, ushbu bahsda har qachon bolalarning qo‘li ustun kelar emish, sababi – otalar o‘tadi, bolalar yashaydi. Bir qarasang hazilga, bir qarasang chinga o‘xshaydigan bu gapga baribir e’tiroz qilging keladi kishi. Axir, otalar haqu bolalar nohaq bo‘lishi ham mumkin-ku, shunday emasmi?  

– Qizig‘i shuki, bizda siz azaliy deb atayotgan muammoning mavjudligini inkor qiluvchilar ham bor, avval shunga to‘xtalsak. Besh-to‘rt yil narida shu muammoning adabiyotimizdagi talqinlarini o‘rganishga bag‘ishlangan nomzodlik ishi himoya qilingan edi. O‘shanda ayrim mutaxassislar “Bu bizning adabiyotimiz muammosi emas, rus adabiyotshunosligidan andaza olinibdi” tarzida e’tiroz bildirgan, sezishimcha, ayni e’tirozni so‘zsiz ma’qullaganlar ham kam emasdi. Odatda, bunday qarashni milliy mentalitet, milliy tarbiya xususiyatlaridan kelib chiqib asoslamoqchi bo‘ladilar. Misol tariqasida, diqqatingizni islom.uz ma’rifiy saytidagi shu masalaga bag‘ishlangan maqolaga qaratmoqchimanki, uning ilk jumlasiyoq e’tiroz uyg‘otadi: “Hozirgi zamonda “otalar va bolalar muammosi” degan gap chiqib qolgan”. Holbuki, bu aslo endi chiqib qolgan muammo emas. Qadim Bobilda besh yarim ming yil avval yasalgan idishga yoshlarning ma’nan aynigani-yu oqibatda g‘oyat qitmir va beg‘am bo‘lib ketganidan nolib, “Bu kungi yosh avlod tamaddunimizni saqlab qolishga qodir emas” degan taassuf bitilgan ekan. Fir’avnlardan birining qabriga esa yoshlar o‘jar va qaysar bo‘lib qolgani – kattalar nasihatiga quloq solmay qo‘ygani, bu ahvolda olam ular bilan sob bo‘lishi afsus ila qayd etilgan. Yana – Qobilning Odam Atoga ters borgani, Nuh alayhissalomning o‘g‘li Kan’on o‘lim xavfi ostida ham padar so‘zini olmagani, Ibrohim Xalilulloh otasining dinini har yo‘l bilan inkor qilgani – bular muammo azaliy ekaniga yetarli dalolat emasmi?!

Muammo mohiyatining “zamonaviy oilalarda kattalar va kichiklarning, ya’ni otalar va bolalarning, onalar va qizlarning murosasi kelishmas emish, ular bir tom ostida ahil, totuv yashay olmas emish. Bunga esa ularning yoshi o‘rtasidagi farq tufayli dunyoqarashlarining mos tushmasligi sabab bo‘lar emish”ga keltirilishi, fikrimizcha, uni jo‘nlashtirishdir. Zero, hech bir tom yo‘qki, ostidagi otalar va bolalarning qarashlari, orzu-intilishlari, did yo qiziqishlarida muayyan farqlar bo‘lmasa; shunga qaramay, aksar oilalarda murosa hukmron ekani ham ayon haqiqat. To‘g‘ri, bizda yosh bilan bog‘liq farqlar kamdan-kam hollardagina ochiq to‘qnashuvga olib keladi, buning uchun, shubhasiz, sharqona tarbiya va urf-odatlarimizdan minnatdor bo‘lmog‘imiz kerak. Biroq shuning o‘zi, bizningcha, “Sharq oilalarida bu muammoning bo‘lishi mumkin emas” deyishga, muammoning mavjudligini butkul inkor qilishga asos bo‘lolmaydi: “Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor etar” degan gaplar bor, axir. Menga qolsa, muammoni “G‘arbga xos” deya o‘zimizdan nari qilishga urinish o‘zni aldashdan boshqa narsa emas. Bir zamonlar o‘sha G‘arbda ham oilada ota va bola munosabatlari bizdagiga monand, ya’ni otaning so‘zi qonun bo‘lgan. Faqat, insonning ijtimoiylashuvi kuchaygan va taraqqiyot sur’atlari tezlashgan yangi davr – ko‘pchilik buning chegarasini XVIII asrdan deb belgilaydi – so‘nggi uch yuz yillar davomida muammo hozirgi ko‘rinishiga keldi. Bizda bo‘lsa yangi davrga xos xususiyatlar XX asr boshlaridan – atigi yuz yillardan beri kuzatilayotir. Qolaversa, “otalar va bolalar” muammosi degani oilaviy munosabatlar doirasi bilan cheklanmaydi, istilohiy ma’noda u avlodlar orasidagi ziddiyatni, jamiyatning taraqqiyotini ta’minlovchi ichki mexanizmlardan birini anglatadi.

Umumiy gaplarga o‘tib ketdik, uzr, bevosita savolga qaytsak. Darhaqiqat, ko‘hna  muammo bugun o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘lmoqda. Avvalo, taraqqiyot va o‘zgarishlar shiddati avlodlar o‘rtasidagi davriy oraliqni tig‘izlashtirdi: ilgari “otalar va bolalar” tarzidagi muammo “akalar va ukalar” ko‘rinishini olmoqda. Bunday deganimning boisi, hozir hatto 10-15 yillik farq ham sezilayotir. Ya’ni yigit yoshidagi odam o‘ychan bosh qashigancha “Bizlar yoshligimizda bundoq edik, bular bo‘lsa...” qabilida falsafa so‘qa boshlasa, bu shunchaki hazil emas, uning shu tarz o‘ylash, his qilishiga asos bor. O‘z navbatida – bunisi, fikrimcha, ikkinchi muhim jihat – vaqtning tig‘izlashuviga mos ravishda otalar va bolalar orasidagi masofa uzoqlashyapti, negaki, zamon shiddati bois ularning qarashlaridagi mushtaraklik muttasil kamayib bormoqda. Buning asosiy omili esa globallashuv sharoitidagi madaniyatlar qorishuvi va turli-tuman axborotlarni olish imkoniyati benihoya kengayganidir. Zero, birinchidan, o‘sha qorishiq madaniyatga munosabat turlicha: kattalar yaxshi hazm qilolmay turgan narsalarni yoshlar tabiiy qabul qiladi. Ikkinchidan, axborot olish imkoniyatidan foydalana olish darajasi turlicha: deylik, ellikni qoralayotganlarning ko‘pi uchun “smartfon”u “ayfon” deganlari aynan bir matoh – telefon, xolos, holbuki, bog‘chadagi ayrim bolakaylar ularning sizu bizning xayolimizga kelmagan amallarini qo‘llab ko‘rsatishadi. Xullas, ushbu omillar ta’sirida “otalar va bolalar” muammosi barham topayotgandek – “otalar” o‘z holicha bir tomon, “bolalar” o‘z holicha boshqa tomon bo‘lib borayotgandek tuyuladi. Tamsil qilsak, vaziyat, elektriklar aytmoqchi, “kontakt yo‘q” holatiga kirmoqda, kontakt bo‘lmagach esa, bilasiz, na uchqun chiqadi va na motor o‘t oladi. Shunga o‘xshash, jamiyatning oldinga yurishi uchun avlodlar orasida ziddiyat bo‘lishi shart, “kontakt”ning yo‘qolishi turg‘unlik va boshboshdoqlikka olib boradi...

O‘ylab ko‘rsa, “tomonlarning qay biri haq” masalasida yoshlikda bir tomonu ulg‘ayganida boshqa tomonga moyil bo‘layotganini hamma ham e’tirof etsa kerak. Sababi, hammamiz ham bu ziddiyatning bevosita ishtirokchisimiz, bas, xolis bo‘lishimiz mahol. Faqat muammodan uzilib, u haqda abstrakt mushohada yuritsakkina xolis bo‘lishga imkon tug‘iladi. Xolis qaragandagina, bu o‘rinda “haqlik” emas, murosa muhimroq ekanini ko‘ramiz. Murosa deganim esa qarshi tomondagi maqbul jihatlarni-da ko‘ra bilmoqni taqozo etadi. Albatta, yoshlarga xos yangilikka tashnalik va olamni o‘z orzu-xayollaridagidek ko‘rish istagi ularga kattalardagi shunday jihatlarni payqashga xalal beradi. Biroq ularda bitta ustunlik mavjud – VAQT, ya’ni oldinda hali o‘zlarining va avvalgilarning o‘y-qarashlariyu amallarini qayta ko‘rib chiqish, qayta baholash imkoni bor. Kattalarda esa bu imkon kamroq va kun sayin shamdek erib-tugab borayotgani his etilib turadi. Shundan bo‘lsa kerak, kattalarda “vaqt tuzatadi” deb kutishga gohi sabr yetishmay qoladi, munosabatlarida asabiy taranglik, gaplarida shikva-shikoyat ohanglari kuchayadi... Holbuki, agar yoshlarning uzrli holati e’tiborga olinsa, muammo keskinlashuvida mas’uliyat ko‘proq otalar zimmasiga tushadi. Negaki, otalar e’zozlagan qadriyatlarni bolalar qabul qilmayotgan bo‘lsa, demak, yo ular chindan qimmatini yo‘qotgan, yo biz ularning qadriyat ekanini rasmana namoyon etolmadik. Mazkur sabablarning birinchisi tabiiy: yoshlar qadriyatlarimizning barini va bor holicha olmaydi, saylab va o‘z talab-ehtiyojlariga moslab oladi. Ikkinchisiga kelsak, agar hayotimiz davomida qadriyatlarning aslligini namoyon etolgan bo‘lsak, tashvishlanishga o‘rin yo‘q: bolalar ertami-kech, balki o‘zlari “otalar” maqomiga yaqinlashgani saridir, uni qabul qiladi. Ya’ni otalar haqlikni da’vo qilishi emas, hayotdagi amallari bilan ibrat bo‘lishi zarur va shundagina ertangi kundan ko‘ngil to‘q ketishi mumkin.

– Hozir butun insoniyat ekonomikotsentrizm (talaffuzi qiyinligini qarang!) hukmi ostida yashayotir – moddiy farovonlikka erishish maqsadlarning maqsadi go‘yo! Jadidchilik harakati va jadid adabiyoti tadqiqotchisi sifatida sizga yaxshi ma’lum: Ismoilbek Gasprali “Farangiston maktublari”da Shayx Jalol tilidan bunday deydi: “Molning ko‘pligi va turfaligi, sanoat va hunarning taraqqiysi insonlarni saodatli qila olmaydi. Saodati insoniyaning chashmasi bitta, u ham bo‘lsa – haqqoniyatdir!” Ismoilbek Gasprali va boshqa jadid bobolar haqqoniyat deganda nimalarni nazarda tutgan? Ushbu qarash bizning davrimiz, XXI asr uchun nechog‘li ahamiyatli?

– Ha, xuddi shu muammoni bir yuz o‘ttiz yil muqaddam Ismoilbek Gasprali ham ko‘targan, faqat u talaffuzi osonroq “foyda” so‘zini qo‘llagan. Men uning 1885 yilda chop qilingan “Ovrupo madaniyatiga betarafona bir nazar” risolasini nazarda tutmoqdamanki, u Ismoilbekning fikri demoqqa, qahramon tilidan aytilganidan ko‘ra, munosibroq. G‘arb dunyosidagi tanazzulni mushohada qilarkan, Gasprali buning asosiy omilini “yashamoqning g‘oyasi, harakatning sababi va insonlar orasidagi muomala foydadan boshqa bir istakka bog‘lanmasligi”da ko‘radi. Unga ko‘ra, foyda jamiyatning maslagiga aylangani uchun ham ijtimoiy adolatsizlik, tengsizlik hukmron, bu hol esa tabiiy ravishda sotsializm g‘oyalarini tug‘diradi. O‘z davri sotsialistik g‘oyalarini o‘rgangan Gasprali bu g‘oyalarni inson tabiatiga zid va bani bashar uchun halokatli deb sanab bunday bashorat qiladi: “Mudhish inqiloblar sotsializm tufayli sodir bo‘ladi. O‘ttiz yillik muhorabalar, Buyuk fransuz inqilobi mudhish sotsializm inqiloblari qarshisida o‘yinchoq bo‘lib qoladi”. Qarangki, Ismoilbek tafakkur kuchi bilan Oktyabr to‘ntarishidan o‘ttiz ikki yil avval uning Yevropa tarixidagi eng mudhish voqelardan-da dahshatli oqibatlarga olib kelishidan ogoh etmoqda.

Mazkur tahlikali vaziyat foydani asos bilib, haqqoniyatni chetga surish natijasidirki, mutafakkir fikricha, eski madaniyatning nuqsoni ayni shudir. Bu o‘rinda Ismoilbek Gasprali jadidchilikka xos muhim bir qarashni – “Ovrupodan sanoat va texnika bilan birga yashash tarzi va qoidalarini” olmaslik lozimligini ta’kidlaydi. Negaki, agar taraqqiy yo‘liga kirgan islom o‘lkalari “Ovruponing izidan ergashib, oxir-oqibatda sotsializm balolariga duchor bo‘ladigan bo‘lsak, hayf bunday g‘ayrat va mehnatimizga!” deb biladi. Ya’ni G‘arbga ko‘r-ko‘rona ergashmasligimiz, “hayot haqida o‘z muqaddas g‘oyamizga ega bo‘lishimiz” kerakki, bu – “haqqoniyat” asosiga qurilgan bir yashash tarzining mevasi” bo‘lmish yangi madaniyatni barpo etish g‘oyasidir. Muhimi, musulmonlargina ushbu g‘oyani ro‘yobga chiqarish uchun zarur sarmoya sohibi va bu sarmoya “Qur’ondirki, hukmining o‘zi “haqqoniyat”dir”. Shu o‘rinda mutafakkir qo‘llagan “haqqoniyat” so‘zining istilohiy ma’nosi anglashiladi. Ya’ni Qur’oni karimda aks etgan “yer va mulk, sarmoya va foiz, fard va jamiyat, tijorat va ish, xayr va xayrot”, umuman, inson faoliyatini tartibga soluvchi amrlarning har biri – “haqiqat”, ularning jami esa “haqqoniyat”dir. Ismoilbek janoblari qat’iy ishonadiki, agar “mulk-tijorat va ish haqidagi Qur’on qoidalari ovrupocha huquq va axloqqa asos olinadigan bo‘lsa edi”, eski madaniyat tanazzulga yuz tutmas, xususan, “dahshat soluvchi sotsialistik fikrlarga mutlaqo o‘rin qolmasdi”. Bu esa bir ibratdir! Shuning uchun ham u musulmon o‘lkalarini taraqqiy ettirishning sharti o‘laroq aqllarni ma’rifat-la yoritishu qalblarni haqqoniyatga to‘ldirishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. 

Ismoilbek Gasprali risolasidan qariyb o‘ttiz yil keyin yaratilgan “Turkiy Guliston yoxud axloq”da Abdulla Avloniy yozadi: “Haqqoniyat deb ishda to‘g‘rilik, so‘zda rostlikni aytilur. Inson bo‘stoni salomatga, gulzori saodatga haqqoniyat yo‘li ila chiqar. Insoniyatning ildizi o‘lan rahmdillik, haqshunoslik, odillik kabi eng yaxshi sifatlarning onasi haqqoniyatdur”. Fikrimcha, bu o‘rinda bir nuqtaga – ta’rif mazmunida dunyoviylik tomon siljish bo‘lganiga diqqatni tortish kerak. To‘g‘ri, Avloniy ham mazkur istiloh Ollohning muborak nomi bilan bog‘lanishi va “haqqoniyat nuri qaysi dilda jilvagar o‘lsa, janobi Haqning tavfiqi rabboniysi shu dilda nash’u namo qilishi”ni ta’kidlaydi. Biroq shunda ham, salafidan farqli o‘laroq, haqqoniyatni musulmonlarga farz qilingan qoidalar majmui emas, ko‘proq inson axloqiga xos xususiyat sifatida talqin etadi. Albatta, mohiyatda o‘zgarish bo‘lmadi, biroq bu siljish o‘zida ijtimoiy-tarixiy sharoitdagi o‘zgarishlarni aks ettirgani shubhasiz. Zero, bu vaqtga kelib milliy ziyolilar toifasi oyoqqa turish va o‘zini “qadim”chilarga qarshi qo‘yishga, Gasprali ofat sanagan sotsialistik g‘oyalar ko‘pchilikka ozmi-ko‘pmi ta’sir qilishga ulgurgan... xullas, bular endi boshqa, alohida o‘rganishga loyiq masala.  

Hozirgi kunga kelib “haqqoniyat” so‘zi iste’molda istilohiy ma’nosini yo‘qotgan, yangi izohli lug‘atda uning ikkita ma’nosi qayd etilib, ular: “1. ayn. haqqoniylik. ... 2. ayn. haqiqat. ...” tarzida sharhlangani ham shunga dalolat qiladi. Biroq muammo hamon dolzarb, siz aytgan ekonomikotsentrizm solayotgan jiddiy xavfni mudom sezib turibmiz. Xayriyatki, jamiyatimiz o‘tmishni unutmaslik, ajdodlar tajribasiga tayanish kabilarni o‘ziga qadriyat biladi. Bu deganim, dastur qilib olganimiz “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” shiori va shu asosda ma’naviyatga ustuvor ahamiyat berilayotgani, mohiyatan, o‘sha bobolar nazarda tutgan “haqqoniyat”ning bugungi voqelikdagi namoyonidir.   

– Suqrot o‘z fikrlarini og‘zaki bayon etish bilan kifoyalangan,  biror satr ham qog‘oz qoralagan emas. Buning sababi so‘ralganda donishmand “Axir, keyingi avlodlar biror fikrimni g‘alat talqin etgudek bo‘lsa, bilagidan mahkam tutib, yo‘q, men buni nazarda tutmaganman, deb aytolmayman-da”, deya javob qaytargan ekan. Bugun dunyoda ro‘y berayotgan voqea-hodisalarni kuzata turib, Suqrot bejiz xavotirga tushmagan ekan-da, degan xayolga borasan kishi. Axir, Olloh kalomi – Qur’oni karim oyatlarini bir-biridan farqli, hatto ziddiyatli sharhlash oqibatida qonli to‘qnashuvlar yuzaga kelayotgani bor gap-ku! Germenevtika mag‘zini obdon chaqqan olim, qolaversa, “Talqin imkonlari” degan kitob yozgan muallif sifatida aytsangiz: talqinda ham qandaydir qizil chiziq – o‘tish taqiqlangan sarhad bormi? Agar shunday chiziq bo‘lmasa, talqin absurdga, bema’nilikka aylanib ketmaydimi?

– Suqrot falsafaning otalaridan biri sifatida e’tirof etilishi bejiz emas-da, qarang, shu gapining o‘ziyoq uning nechog‘li donishmandligini ko‘rsatadi! Rosti, meni ham ko‘pdan beri o‘ylatib keladigan savolni o‘rtaga tashladingiz. Darhaqiqat, nutqning, u xoh og‘zaki, xoh yozma bo‘lsin, turlicha tushunilishi bor gap. Negaki, nutqiy muloqot jarayonida biz bir-birimizga fikr emas, uning ifodasi – nutq tovushlari yo yozuv belgilaridan tarkiblangan shaklini uzatamiz. O‘z navbatida, tinglovchi (yoki o‘quvchi) o‘sha shaklni hissiy idrok etadi, ya’ni sezgilari – eshitish yo ko‘rish orqali qabul qiladi va qaytadan fikrga aylantiradi. Demak, ma’no yaratuvchi sub’ekt bitta emas, bas, uzatuvchi ong bilan qabul qiluvchi ongdagi fikr ham aynan bo‘lolmaydi. Hali siz eslatgan kitobchada bunga bir misol keltirgandim, hozir shuni takrorlagim keldi. Tasavvur qilingki, “...suhbat ishtirokchilarining bari taniydigan odam haqida “Ahmad aka xo‘roz-da!” deyildi. Tinglovchilarning hammasi buni ma’qulladi, faqat ularning biri “Ahmad aka tez, janjalkash odam”ligini, ikkinchisi “Ahmad aka ayollarga o‘chroq, “yuradigan” odam”ligini, uchinchisi “Ahmad aka – mard odam”ligini biladi va har biri o‘z bilganidan kelib chiqib so‘zlovchini ma’qulladi. Holbuki, so‘zlovchi “Ahmad aka ayollar brigadasi boshlig‘i” ekanini nazarda tutgan, xolos”.

Qarang, shakl bitta bo‘lgani holda suhbat ishtirokchilarining har biri unga o‘z ma’nosini yuklamoqda. O‘zgalar bilan muomalada bot-bot “Unday demoqchi emasdim...” qabilida uzrxohlik qilish zarurati yuzaga kelib turishining asl manshai ham aslida shu. Faqat buni xafa bo‘layotgan tomon “o‘ylamay gapirish”, uzrxohlik qilayotgan tomon esa “qildan qiyiq chiqarish” deb tushunishga moyilroq. Xo‘p, jonli muloqotda-ku uzrxohlik qilish, aytilmoqchi bo‘lganni izohlab berish, ya’ni, jillaqursa, suhbatdosh ko‘ngliga ingan g‘uborni ketkazishga harakat qilish imkoni bor, garchi bu imkon to‘liq samara bermasa, g‘ubordan baribir iz qolsa ham. Yozma nutqqa kelsak, unda shu haminqadar imkon ham kesiladi, ya’ni bunda endi “Aytilgan so‘z – otilgan o‘q” yoinki ruslarning “Qalam bilan bitilganni bolta bilan ham o‘chirib bo‘psan” maqollari qat’iy amal qiladi. Zero, yozuvda muhrlangan onidanoq fikr o‘z egasidan ayro mustaqil hayotini boshlaydi – ming-minglab onglarda qayta-qaytadan jonlanib, har birida ayricha jilolanaveradi. Haqiqatan ham, Suqrot aytmoqchi, unga endi hatto egasining (muallifi) ham zarracha biyligi yo‘q, ya’ni muallif talqini ham bor-yo‘g‘i imkondagi talqinlardan biri.

Xullas, matnni turlicha tushunish imkoniyati hamisha mavjud, demak, u talqin asosi bo‘lolmas ekan-da? Negaki, agar matnga asoslanib qayta yaratilgan fikr to‘g‘ri desak, unda turfa talqinlarning barini to‘g‘ri deyish kerak bo‘ladi. Ya’ni u holda, siz aytmoqchi, muqaddas manbalarni “bir-biridan farqli, hatto ziddiyatli sharhlash oqibatida” yuzaga kelayotgan holatlarni ham normal hol deb qabul qilishimiz kerakki, sog‘lom aql bunga ko‘nmaydi. Ayni hol matn mazmuni kontekstdagina reallashadi degan qarashni ustuvor etadi. Unga ko‘ra, matnni kim, qachon, qanday vaziyatda yaratganidan kelib chiqib tushunish kerak. Biroq shunisi borki, biz umumlashtirib uchta savol shakliga keltirgan kontekstlarni ham har kim o‘zicha tasavvur qiladi. Deylik, matn yaratuvchisining kim ekani – hayot yo‘li, muhiti, fe’l-sajiyasi, orzu-intilishlari haqidagi bilimlarimiz farq qiladi, demak, u haqdagi tasavvurlarimiz ham farqli. Shunaqa ekan, matnning biografik kontekstdagi talqini ham sub’ektivlikdan, demakki, turlichalikdan  xoli bo‘lolmaydi. Xuddi shu hukmni boshqa kontekstlarga (tarixiy, madaniy, ijtimoiy va hokazo) nisbatan ham bemalol aytish mumkin. Albatta, kontekstual tahlil bizni matn yaratuvchisi ko‘zda tutgan mazmunga yaqinlashtiradi, biroq u – adoqsiz jarayon-da, chunki kim, qachon, qanday vaziyatda so‘roqlariga javobimiz mudom aniqlashib boradi...

Nihoyat, o‘sha “qizil chiziq – o‘tish taqiqlangan sarhad” haqida. Asli, shu choqqacha aytganlarimiz talqinda bunday chiziq yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emasligiga dalolat qilayotgandek. Zero, modomiki o‘quvchi (tinglovchi) ham mazmun yaratuvchi sub’ekt ekan, matnning o‘zini alohida olamizmi va yo kontekstlar doirasidami, qat’i nazar, turlicha talqin qilish imkoniyati hamisha bor. Istaymizmi-yo‘qmi, har ikki holda ham talqin yo‘nalishini belgilovchi bosh omil talqinchi bo‘lib qolayotir. U esa, bilasiz, vijdon bilan nafs orasida talash – ikkisiga ham quloq tutib yashashga mahkum, qalbida jannat xayoli va yo o‘zga yuksak maqsad-intilishlar bilan bo‘g‘zigacha turmush tashvishlariga botib yashayotgan ojiz bir banda. Shunday bo‘lgach, talqinning shaxsiy yo guruhiy manfaatdan kelib chiqish ehtimoli ham, taassufki, juda katta. Jumladan, muqaddas manbalarni-da “bir-biridan farqli, hatto ziddiyatli sharhlash oqibatida qonli to‘qnashuvlar yuzaga kelayotgan”i shuning kasridir. Sirasi, ayni holat “qizil chiziq” masalasini g‘oyat dolzarb etayotgani, hozircha ayrimlarnigina o‘ylatgan bu savolning ertami-kech butun afkor omma ongini zabt etishi muqarrar ekani ham aqlga tayin. Biroq buning uchun yana qancha qurbonlar berilishi, qancha qon to‘kilishi kerak?! Bas, bashariyatni halokatdan saqlash uchun “qizil chiziq” tortilishi shart va u bandalarning bitiklari bilan ilohiy manbalar orasidan o‘tmog‘i kerak. Aslida-ku, bu chiziq azalan bor, faqat moddiyunchilik ta’sirida shaxsiy taqdiriyu olam ravishini o‘zi belgilashiga ishonib qolganidan kibrga berilgan yangi odam buni e’tiboriga arzitmay qo‘ydi, xolos. Endi esni yig‘ib, hali muxtasar tavsiflangan qonuniyatlar chiziqning berigi tomonidagina amal qiladi, narigi tomon – ilohiy manbalar hududi daxlsiz, degan haqiqatni qaytadan tan olish fursati yetdi. Axir, Ollohning kalomini turlicha talqin qilayotganlarning aksari chin musulmonlik da’vosida-ku! Shunday ekan, imonli odam uchun Olloh – mutlaq EZGULIK, mutlaq HAQIQAT, mutlaq ADOLAT... bo‘lishi kerak! Bas, muqaddas Kalomda shularga buyurilganmiz, bundan o‘zga ma’nolar uqayotgan bo‘lsak, eng avval, imonimizni taftish qilib ko‘rmog‘imiz zarur. Siz o‘rtaga tashlagan masala bo‘yicha ojiz aqlimning yetgani shugina, yana Olloh o‘zi bilguchidir!

– O‘zingizga ma’lum, matematikada soddalashtirish degan bir usul bor. Masalan, 4000 dan

¹⁰⁰⁰

 surat va maxrajdagi uchtadan nol qisqartirilib,4

1hosil qilinadi. Bunda mohiyatga mutlaqo putur yetmaydi, chunki har ikki holatda ham bo‘linma 4 ga teng. Endi nigohni fandan uzib, jamiyatga qaratsak: bugungi kishilar hayotida ham ancha-muncha “nollar”ni qisqartirishga ehtiyoj bordek, nazarimda. Bu o‘rinda men “nollar” deganda bizni insoniy mohiyatimizdan chalg‘ituvchi, xoh moddiy, xoh ma’naviy bo‘lsin, barcha narsani nazarda tut­yapman. Ushbu fikrga nima deysiz? Sizningcha, biz avvalo qaysi “nollar”dan xalos bo‘lmog‘imiz zarur?

– Azbaroyi savolni arifmetik yo‘sinda berganingiz yoqib ketganidan shu yo‘lda javob bergim keldi. Masala sharti hammaga ma’lum: inson farishta bilan hayvon oralig‘ida yaratilgan, deyiladi. Buni mana bu shaklda ifodalash mumkin:

1

– =1

1

Bu ifodada suratdagi bir – farishta, maxrajdagisi – hayvon, bo‘linma esa inson, ya’ni me’yordagi inson bo‘lsin. Yana aytiladiki, farishtaga aql ato etildi-yu, nafs berilmadi; hayvonga esa nafs berilib, aqldan mahrum etildi. Arifmetik qoidaga ko‘ra, bilasiz, maxrajdagi qiymat bo‘linmaga keskin ta’sir qiladi: u kattarsa, bo‘linma kichrayadi va, aksincha, kichraysa – kattaradi. Masalan, agar nafs o‘ndan birga o‘ldirilsa, insoniylik taqriban shunchaga yuksaladi va, aksincha, mabodo nafs o‘ndan birga kuchaysa, insoniylik shunchaga pasayadi. Shunga ko‘ra, insonlik mohiyatidan chekinmaslik uchun mudom nafs bilan olishib yashashga mahkummiz. Demoqchi bo‘layotganim yangi gap emas: bizni insoniy mohiyatimizdan chalg‘ituvchi narsalar tashqarida emas – o‘z botinimizda. Ya’ni o‘sha “nollar” tashqaridan kelib birning yonidan joy olmaydi, yo‘q, vujudimizdagi birning o‘zi a’molimizga qarab kimda o‘nlik, kimda yuzlik, kimda minglik kasr son miqdorida ko‘payib yo kamayib boradi...

Dastavval qaysi illatlardan xalos bo‘lish kerak, deganingizga kelsak, eng avval kibrni aytgan bo‘lardim. Negaki, kibr – bugungi hayotimizda uchrab turgan ko‘plab illatlarning onasi. U esa, bilasiz, nafsdan, ya’ni o‘zimizni sevishimizdan binoga keladi. Aslini olganda-ku, mohiyatimizning teng yarmi nafs ekan, o‘zni sevish ham zarur va tabiiydek. Faqat, o‘rtaga yana o‘sha me’yor masalasi tushadiki, unga rioya qilish g‘oyat mushkul, o‘zni sevishning me’yordan ortig‘i esa to‘ppa-to‘g‘ri kibrga olib boradi. Kibrga bo‘y bergan odam o‘zini o‘zgalardan beshak ustun his etadi. Bu hisni u faoliyatida manmanlik, o‘zbilarmonlik kabi tamoyillarga tayanibgina reallashtirishi mumkinki, natijada o‘zgalarni mensimaslik, birovning sha’nini toptash, haqini o‘zlashtirishu huquqini poymol qilish unga odatiy hol bo‘lib ko‘rina boshlaydi... Ta’kidlash joizki, bu gaplar ijtimoiy maqomi baland kishilargagina tegishli deb o‘ylagan xato qiladi. Zero, bu virusdan deyarli hamma zararlanadi, kishining ijtimoiy maqomiga kasallanish darajasiyu isitmasi bog‘liq, xolos.

Aytaylik, o‘tish joyida piyodaga yo‘l bermagan haydovchi, uning qilmishini kibrga yo‘ysak, ehtimol, hayron bo‘lar, e’tiroz ham qilar. Biroq kuppa-kunduz kuni hech tortinmay, piyodaning haqini o‘zlashtirayotgani zamirida mensimaslik, kibr bo‘lmay nima? Yoki soat falonga deb tumanning eng katta zaliga majlis chaqirib qo‘ygan rahbarning uch-to‘rt soatlab bemalol “ushlanib” qolaverishi ham ayni kibrdan, o‘sha zalga to‘plangan odamlarni mensimaslikdan boshqa narsa emas. Kechikkani-ku xo‘p, mayli, lekin uzr so‘rashni xayoliga ham keltirmay, majlis ahlini yoppasiga “sen”lay boshlashi, tikka qilib qo‘yilgan “osiy”larga aytgani – eshitsa ilon po‘st tashlaydigan haqoratlar... bular endi kibrning xuruji, jo‘sh urib ko‘pirishi, xalqona tilda aytsak – quturish! Demoqchi bo‘lganim, haydovchida ham, arbobda ham kibr me’yordan oshdi, faqat daraja birinchisida, boringki, mingdan birlar bilan, ikkinchisida esa o‘ndan birlar bilan o‘lchanadi...

Bir rivoyat esga kelyapti, adashmasam, Epikur edi, shogirdlari bilan tursa, o‘ta bashang kiyingan kishi o‘tib qolibdi. Faylasuf uni ko‘rsatib aytdiki, “Bu kibrdan!” Bir oz fursat o‘tib, endi o‘ta juldur kiyingan kishi o‘tdi, ustoz unga ishora qilib dediki, “Bu ham kibrdan!” Rivoyatni eslashdan murod – bitta xususiyatning bir-biriga tamom zid ikki ko‘rinishiga diqqatni tortish. Zero, insoniylik asoslaridan bo‘lmish g‘urur, viqor, or kabi sifatlar manshai ham nafs, o‘zni sevish-da! Ya’ni nafsni butkul oyoqosti qilish ham, agar tarkidunyo qilmagan bo‘lsa, kishini insoniylik mohiyatidan yiroqlashtiradi. Deylik, haqimizga surbetlarcha tajovuz qilinishiyu huquqimizning poymol etilishiga miq etmay yo‘l qo‘yib berishimiz, qadrimizni yerga urib, sha’nimizni tahqirlovchi haqoratlarni yutib yuborishimiz – nomini har qancha chiroyli qilib “andisha” desak-da, asli, qullik psixologiyasining  qoldig‘i, unga qayta jon ato etgan esa, yuqorida aytganimiz – me’yorning buzilishidir. Eng yomoni, shu qoldiq bilan kibrning chatishuvidan, nima desam ekan, “mutant” bir xususiyat paydo bo‘ldi. Bu o‘rinda o‘zi bosh bo‘lgan muhitda hokimi mutlaq, yuqori doiralarda esa butkul mute o‘laroq harakat qilishni nazarda tutmoqdaman. Oqibat, “men boshliqman, sen – ahmoq, sen bosh­liqsan, men – ahmoq” tamoyili urf­ga kirib borayotgandek...    

– Biz haqiqat jarchisi sanalmish adabiyotni butun xalqni qamrab olgan azim harakat qiyofasida ko‘rishga odatlanganmiz. Ayting-chi, keyingi vaqtda bu azim harakat saflari bir qadar torayib va siyraklashib ketmayaptimi? Adabiyot bir siqim yozuvchi va munaqqidlaru oz sonli o‘quvchilar ishi bo‘lib qolmayaptimi? Sizningcha, “Oqqan daryo oqaveradi” naqliga tayanib, adabiyot yuksak ijtimoiy mavqeini qayta tiklashiga umid bog‘lagan ma’qulmi yoki bu yog‘iga so‘z san’ati avvalgidan mutlaqo farqli yangi qonuniyatlar izmida bo‘ladimi?   

– Darhaqiqat, biz adabiyotni siz aytganday ko‘rishga odatlanganmiz. Zero, sizu bizning qarashlarimiz shakllangan vaqtlar adabiyot nafaqat badiiy, balki milliy ijtimoiy tafakkurning ham ilg‘orida edi. Eslang, u vaqtlar hozirgidek o‘nlab telekanallar kecha-kunduz tinim bilmay ishlab turmas, internet deganlari-ku xayolimizga ham kelmagan... xullas, bizdagi ma’naviy-ruhiy tashnalikni qondiradigan yagona chashma edi-da adabiyot. Ehtimol, bular hozirgilarga mubolag‘adek ko‘rinar, lekin yaxshi kitobi bor odamni izlab topib, bir kun-yarim kunga so‘rab olib, gohi haftalab, oylab navbat kutib o‘qiganimiz bor gap va bu sizu biz uchun ayni haqiqat. Ha, aynan shunday: biz uchun haqiqat! Biroq uni yoshlarni – farzandlarimiz yo shogirdlarni yanish uchun dastakka aylantirib olish ham to‘g‘ri emas-da! Keyingi vaqtlar shu fikrda tobora muqimlashib boryapman. To‘g‘ri-da, yoshlarimiz ma’naviy-ruhiy tashnaligini qondiradigan chashmalar ko‘payib ketdi, axir. Albatta, bu chashmalardan oqib turgan suvning ta’mi, sofligi, tarkibi bir xil emas, lekin hammasi ham birdek tashnalikni qondiradi...

Mabodo so‘z va ijod erkinligi adabiyotning ommaviy o‘qilishiga barham berdi, desam, balki paradoksal fikr aytganday ko‘rinarman. Biroq haqiqatan ham shunday bo‘ldi. O‘zingiz aytganday, biz adabiyotda “haqiqat jarchisi”ni ko‘rib o‘rganganmiz. Zero, matbuot, radio va televidenieda rasmiy nuqtai nazardan zig‘ircha chekinishga yo‘l qo‘yilmagan bir sharoitda adabiyot ruh erkinligini reallashtirishga ozmi-ko‘pmi imkon beradigan yagona maydon edi. Eslang-a, hozirgi o‘quvchiga borib turgan zamonasozlik bo‘lib ko‘rinuvchi ayrim she’rlarning satr oralarida yashirin isyon ruhini uqqanmiz, shundan ma’naviy quvvat olganmiz. Ayni ruh yildan-yil kucha­yib borganiyu 80-yillar o‘rtalarida haddi a’losiga chiqqani ham yodingizda bo‘lsa kerak. Keyin so‘z erkinligi... Endi shoiru adiblar “yo‘lini qilib”gina aytolgan gaplarni hatto o‘rgamchik jurnalist ham bemalol aytadigan bo‘ldi. Tabiiyki, bunday sharoitda adabiyotning “haqiqat jarchisi” bo‘lishiga zarurat qolmadi. 

Cho‘lponning “Adabiyot yashasa – millat yashar” xitobi, nima desam ekan, avans tariqasida aytilgan gap edi. Zero, otashin shoir bu o‘rinda millatni uyg‘otish, unga o‘zligini tanitish orqali istiqlol va taraqqiy yo‘liga soluvchi yangi adabiyotni, ya’ni endigina shakllana boshlagan adabiyotni nazarda tutgan. Keyinroq, uloq sho‘roda ketib, adabiyot mafkura quroliga aylantirilgan sharoitda Abdulla Qahhor garchi ko‘proq “o‘tin yorishga” safarbar etilgan bo‘lsa-da, uning “atomdan kuchli” ekanini e’tirof etdi. Sizu biz kitob o‘qishga mukkadan ketgan chog‘lar esa o‘quvchi ommani erk sog‘inchiyu haqiqatga tashnalik birlashtirgan edi, nazarimda. Demoqchi bo‘lganim, adabiyotning ijtimoiy mavqei kuchaygan davrlarda o‘quvchi ommaning aksariyatini birlashtiruvchi g‘oya yo dard mavjud bo‘lgan. Bugungi voqelik esa o‘sha zamonlardan tamom farq qiladi. Zero, bugungi kun kishisi ko‘proq o‘zi va yaqinlari turmushini farovon qilish, farzandlari istiqbolini ta’min etishga zamin hozirlash bilan band. Bunday vaziyatda adabiyotning ilgarigi ijtimoiy maqomga ega bo‘lishi oson emas...

Xullas, endilikda adabiyot nimagadir vosita bo‘lib emas, o‘z holicha – adabiyot o‘laroq yashayotir. Ayni holni e’tiborga olmasdan, bugungi adabiyotga eski tasavvurlar bilan yondashmoqdamiz. Holbuki, obyektning tabiati o‘zgargan ekan, yondashuvimizga ham muayyan o‘zgarishlar kiritilishi lozim. Muammoning yana bir o‘tkir qirrasi shuki, yosh avlodga adabiyotni o‘qitishimiz ham aksar o‘sha eskirgan tasavvurlarga tayanadi. Aytmoqchimanki, biz hozir – adabiy ijodda, adabiyotni anglash va uni o‘qitishda yangilanish jarayonlari kechayotgan bir pallada, boshqacha aytsak, o‘tish davrida turibmiz. Har qanday o‘tish davridagi kabi bu gal ham ziddiyatlar, chalg‘ishlar, yo‘qotishlar bo‘lishi tabiiy. Biroq “Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor” degan shior besamar ketmasligi aniq. Pirovard-natijada jamiyat adabiyotni asl qimmatiga munosib qadrlaydi, u ham bunga javoban millatni ma’naviy yuksaltirishdek vazifasini uddalashda samarali va bardavom bo‘ladi deb ishonaman.

Muhiddin RAHIM suhbatlashdi.

“Tafakkur” jurnali, 2016-yil 2-son