Soʻnggi yillarda davlat boshqaruvi samaradorligini oshirish, fuqarolarga tez va shaffof xizmatlar koʻrsatish masalasi global kun tartibiga aylandi. Oʻzbekiston ham bu borada muhim qadamlarga intilmoqda, biroq xalqaro reytinglar hali ham bu yoʻlda ancha ish qilish kerakligini koʻrsatadi.

Jahon Bankining 2023-yilgi “Governance Indicators” maʼlumotiga koʻra, Oʻzbekistonning “Regulatory Quality” (meʼyoriy boshqaruv sifati) koʻrsatkichi -0,58 ni tashkil etib, 2022-yilgi (-0,55) koʻrsatkichidan biroz pastroq. Bu dunyo boʻyicha oʻrtacha koʻrsatkich (-0,03) bilan taqqoslaganda, sezilarli darajada yaxshilanish zarurligini koʻrsatadi.

2024-yilgi Iqtisodiy erkinlik indeksiga koʻra, Oʻzbekiston dunyo mamlakatlari orasida 103-oʻrinni egallagan. Bu reyting biznes yuritish, investitsiyalar va tartibga solish tizimining soddaligi boʻyicha mamlakatda hali muhim imkoniyatlar mavjudligini, shu bilan birga, islohotlar boshlanganiga qaramay, byurokratik toʻsiqlar fuqarolar, koʻplab tadbirkorlar va investorlar uchun hanuz muhim muammo boʻlib qolayotganini koʻrsatadi.

Biroq bu muammo faqat Oʻzbekistonga xos emas. Koʻplab davlatlar oʻz vaqtida byurokratik toʻsiqlarni yengib, fuqarolarga tezkor, adolatli va samarali xizmat koʻrsatish tizimini yoʻlga qoʻygan. Quyida shunday besh mamlakat – Estoniya, Singapur, Daniya, Gruziya va Janubiy Koreya misolida qanday yondashuvlar ish bergani tahlil qilinadi.

Estoniya: Raqamli davlat – raqamli fuqarolik

Estoniya bugun dunyoning eng ilgʻor raqamli davlatlaridan biri hisoblanadi. Bu yerda 99% davlat xizmatlari – soliqlarni toʻlash, biznesni roʻyxatdan oʻtkazish, tibbiy retsept olish, va hattoki saylovda ishtirok etish ham elektron shaklda bajarilib, yagona e-ID tizimi orqali boshqariladi.

Estoniya fuqarosi byurokratik navbatlar, koʻp bosqichli imzo toʻplash kabi muammolarni allaqachon unutgan: “X-Road” deb nomlangan platforma orqali davlat idoralari oʻzaro axborot almashadi. Bu tizim “once-only principle” – yaʼni fuqaro bir maʼlumotni faqat bir marta taqdim etadi – tamoyiliga asoslanadi.

Bunday tizim Estoniya davlat apparatini yengillashtirib, korrupsiya xavfini kamaytiradi va xizmat koʻrsatish sifatini keskin oshiradi. Estoniya 2024-yilda BMTning e-Government Development Index reytingida eng yuqori oʻrinni egallagan.

Singapur: Sunʼiy intellekt va axloqiy boshqaruv uygʻunligi

Singapur byurokratiyani qisqartirishni faqat tezlik maqsadida emas, fuqaroga ishonch beruvchi vosita sifatida ham koʻradi. Davlat xizmatlari tobora AI yordamida boshqarilmoqda. Misol uchun, soliq tizimida, uy-joy masalalarida yoki litsenziyalashda chat-botlar va avtomatik algoritmlar orqali xizmat koʻrsatish joriy etilgan.

Singapur “Model AI Governance Framework” orqali sunʼiy intellektdan foydalanishda axloqiy mezonlarni belgilab qoʻygan. Bu orqali shaffoflik va adolat tamoyillari saqlanadi. Shuningdek, davlat xizmatlarida kiberxavfsizlik va shaxsiy maʼlumotlarni himoya qilish boʻyicha qatʼiy nazorat mavjud.

Singapur modeli shuni koʻrsatadiki, raqamli islohot faqat texnologiya emas, u fuqarolik ishonchi va davlat etikasi bilan chambarchas bogʻliq.

Daniya: Yagona portal, yagona tizim

Daniyada fuqarolar uchun barcha asosiy xizmatlar – sogʻliqni saqlash, soliq, ijtimoiy nafaqa va boshqa koʻplab tizimlar yagona raqamli platforma – “borger.dk” orqali taqdim etiladi. Bu fuqaroga davlat bilan muloqotda soddalik va aniqlik beradi.

Daniya e-hukumatda foydalanuvchi qulayligini birinchi oʻringa qoʻygan. Har bir xizmat aniq tartibda, tushunarli til va vizual interfeys orqali koʻrsatiladi. Natijada fuqarolarning davlatga nisbatan ishonchi oshib, shikoyatlar kamaygan.

BMTning 2024-yilgi e-Government reytingida Daniya eng yuqori oʻrinni egalladi. Ularning yondashuvi shuni koʻrsatadiki, byurokratiyani kamaytirish uchun texnologiya yetarli emas, texnologiyani qanday qulay va shaffof qilish muhim.

Gruziya: Minimal davlat aralashuvi – maksimal natija

Gruziya 2000-yillarda keskin islohotlar yoʻliga oʻtib, byurokratik tizimni tubdan oʻzgartirdi. Litsenziya va ruxsatnomalarning 90% qisqartirildi. Koʻplab xizmatlar uchun yagona markazlar, biznes ochish, hujjat olish, soliqlarni hal qilish bir joyda amalga oshiriladigan “one-stop-shop” ofislari tashkil etildi.

Yana bir muhim qadam – yer kadastri va boshqa muhim reyestrlar blockchain texnologiyasi asosida raqamlashtirildi. Bu korrupsiya xavfini keskin kamaytirib, fuqarolar huquqi himoyasini soddalashtirdi.

Shu tariqa, Gruziya modeli davlat aralashuvining kamayishi orqali samaradorlik va iqtisodiy erkinlikni oshirish mumkinligini yaqqol namoyon etdi.

Janubiy Koreya: AI bilan boshqariladigan byurokratiya

Koreya Respublikasi byurokratik jarayonlarni AI va big data yordamida optimallashtirish yoʻlini tanlagan. Davlat idoralaridagi ish jarayonlari, masalan, murojaatlarni koʻrib chiqish yoki tahlil qilish bosqichlari, sunʼiy intellekt yordamida tezlashtirilmoqda.

2025-yildan boshlab AI Framework Act kuchga kiradi. Bu qonun AI tizimlarining xavfsizligi, masʼuliyati va shaffofligini belgilaydi. Bu orqali AI texnologiyalari yordamida boshqaruv avtomatlashtirilarkan, fuqarolarning huquqlari ham himoyalanadi.

Koreya tajribasi shuni koʻrsatadiki, AI texnologiyalari byurokratiyani kamaytirishi mumkin, lekin u faqat aniq qonunchilik va masʼuliyatli boshqaruv mavjud boʻlgandagina ishlaydi.

Byurokratiyani kamaytirish boʻyicha dunyo tajribasi turlicha, lekin ularning barchasida bir umumiy tamoyil mavjud: fuqaroga qulaylik, xizmat koʻrsatishda tezlik va boshqaruvda shaffoflik. Estoniya texnologiyaga tayanadi, Singapur esa etika va xavfsizlikni ustun qoʻyadi. Daniya interfeys soddaligini, Gruziya soddalashtirilgan tartibni, Janubiy Koreya esa AI imkoniyatlarini sinovdan oʻtkazmoqda.

Oʻzbekiston uchun bu tajribalar faqat namuna emas – strategik yoʻnalishlardir. Byurokratiya faqat koʻp bosqichli jarayon emas, u fuqaroga qanday xizmat koʻrsatilayotganini aks ettiruvchi koʻzgu hamdir. Shunday ekan, islohotlar yoʻlida eng asosiy savol – davlat xizmatlari fuqaroni qulaylik bilan kutib oladimi yoki yoʻq – degan savol boʻlishi kerak.