“Bir belbog‘, bir yo‘l” tashabbusi negizidagi maqsadlar

Vang Yivey o‘zining kitobini “Shije shi tungde – “Iday ilu” de loszi”[1] (“一带一路”的 逻辑 –   “Ochiq dunyo – “Bir belbog‘, bir yo‘l”ning asl maqsadi”) deb nomlagan. Buning sababini tushuntirar ekan, muallif ushbu tashabbus zaminida Xitoy uchun ochiq bo‘lgan va yangi tartibga asoslangan Dunyo yaratish turganligini aytadi. Shundan kelib chiqib ta’kidlab o‘tish  joizki, “Iday ilu” deb o‘qilgan 4 ta iyeroglif (so‘z) bilan o‘zgalar  tushunishi uchun qiyin bo‘lgan  asl maqsad yashirilgan. Chuqurroq o‘ylab ko‘rilsa, Vang Yivey asarining nomi ushbu tashabbus zaminidagi asl maqsadni ma’lum darajada ochiqlaydi.

O‘z asarida Vang Yivey “Bir belbog‘, bir yo‘l” tashabbusi doirasiga kiritilgan Pekinning keng qamrovli transport yo‘laklarini ochishga qaratilgan strategik rejalarini ham izohlab o‘tadi. Uning aytishicha, ushbu tashabbus zaminida XXR bilan Yevropa, Yaqin Sharq va Afrika mamlakatlari o‘rtasidagi savdo aloqalarni rivojlantirish va kengaytirish uchun zarur bo‘lgan transport yo‘nalishlar, jumladan dengiz orqali o‘tadigan hamda Pekin uchun foydali va xavfsiz,  Xitoy mollarining erkin harakatda bo‘lishini ta’minlaydigan transport yo‘laklarini ochish yotadi [Vang Yivey. 2016: 65]. Shu asnoda olim bu rejani amalga oshirish uchun quyidagi amaliy ishlarni qilish zarurligini ta’kidlaydi.

1) Xitoy manfaatlariga xizmat qiladigan keng doiradagi iqtisodiy hududni shakllantirish;

2) Quruqlik va dengiz yo‘llari yo‘nalishlari bilan bog‘langan mamlakatlar asosida global iqtisodiy hudud paydo qilish uchun zarur choralarni ko‘rish va amaliy ishlar qilish;

3) Teng huquqli xalqaro savdo aloqalarda teng foyda ko‘rish va  javobgar bo‘lish, teng rivojlanish prinsipini joriy etish;

4) Tabiiy boyliklardan teng foydalanish, yangi bozorlar shakllantirish va ularni nazorat qilish, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish ishlarida bir xil qoidaga asoslanish, hamkorlik qilish, bu ishlarni koordinatsiya qilishda va amalga oshirishda hamkor davlatlarning javobgarligini oshirish;

5) Rejali savdo qilish, mablag‘ harakatlarini erkinlashtirish, xalqlarning siyosiy ongini yuksaltirish, iqtisodiy bilimini oshirish, tafakkurini yaqinlashtirish kabi 5 ta yo‘nalishda ochiqlikni ta’minlash;

6) Quyidagi 6 ta transport yo‘laklarini zamonaviylashtirish va tadrijiy holatda ishlashini ta’minlash:

– “Yangi Yevrosiyo ko‘prigi” deb nomlanadigan iqtisodiy yo‘lak, ya’ni sharqiy Xitoy o‘lkalari bo‘lmish Jyangsu va Shandungdagi dengiz portlari joylashgan shaharlar bilan Qozog‘iston–Rossiya–Belorussiyani bog‘laydigan, jumladan Lyanyunggang, singdao, Jichjao, Syuychjou, Chjenchjou, Luoyang, Shian, Lanchjou, Urumchi, Qo‘rg‘os, Astana va Kaspiy dengizi atrofidagi neft ishlab chiqariladigan joylardan o‘tadigan temir yo‘llar;

– Xitoy–Mongoliya–Rossiya iqtisodiy yo‘lagi, ya’ni Tyanjin, Dalyan va XXRning shimoli-g‘arbiy chegrasidan o‘tish nuqtasi bo‘lmish  Manchjouli, Mongoliya, Rossiya orqali Boltiq dengiziga chiqadigan  temiryo‘llar bilan bog‘langan joylarni o‘z ichiga olgan iqtisodiy yo‘lak;

– Xitoy-Markaziy va G‘arbiy Osiyo orqali Foris ko‘rfaziga chiqadigan yo‘llardan tashkil tobgan iqtisodiy yo‘lak, ya’ni Urumchi (Shinjyang-Uyg‘ur avtonom o‘lkasi markazi) Kozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Eron va Turkiyani bog‘laydigan yo‘llarni o‘z ichiga olgan iqtisodiy yo‘lak;

– Janubiy Xitoyning Kunming shahri bilan Janubi-Sharqiy Osiyo, Singapur, Laos, Vetnam, Kambodja, Tayland, Malayziya davlatlarini bog‘laydigan iqtisodiy yo‘lak;

– XXRning janubi-g‘arbiy qismidagi tog‘li chegara hududidan o‘tish nuqtasi bo‘lmish Xundjerab (Xunchilapu) va Pokistonning Islomobod shaharlari orqali janubiy Pokiston portlari Gxaro va Karachini bog‘laydigan iqtisodiy yo‘lak;

– Ipak yo‘lining dengiz yo‘nalishlari, ya’ni janubiy Xitoy portlaridan, Janubiy dengiz va Singapur, Hindiston yarim oroli, Janubiy Pokiston, Janubiy Eron, Foris ko‘rfazi portlari orqali Janubiy Yevropaga hamda Afrikaga boradigan suv yo‘llarini o‘z ichiga olgan iqtisodiy yo‘lak [Vang Yivey. 2016: 13–17].

Vang Yiveyning fikricha, “Bir belbog‘, bir yo‘l” tashabbusi doirasidagi vazifalar va rejalar quyidagi uch bosqichda amalga oshiriladi:

1) 2016-yildan 2024-yilgacha bo‘lgan 9 yillik davr davomida tashabbus doirasida ishlab chiqilgan vazifalarni to‘laqonli ijro qilish va buning uchun zarur asoslarni yaratish;

2) 2024-yildan boshlab – Ipak yo‘li iqtisodiy yo‘laklariga aloqador davlatlar hamkorligi asosida yagona global iqtisodiy hudud yaratish ishlarini yakuniga yetkazish, buning uchun zarur bo‘lgan transport yo‘laklarini ochish va ulardan foydalanish hamda hamkorlik qilish uchun kerak bo‘ladigan barcha me’yorlarni joriy etish;

3) 2049-yilga qadar – XXR yetakchiligidagi yagona global iqtisodiy hudud shakllantirish, bunga qatnashuvchi barcha davlatlar uchun erkin harakatlanish, teng foyda olish, yaratilgan sharoitlardan teng foydalanish, teng huquqli muloqot qilish, teng huquqli javobgar bo‘lish va rivojlanish istiqbollari sari qadam qo‘yish kabi omillarni to‘laligicha yuzaga keltirish [Vang Yivey. 2016: 157].

Shuning bilan birga,  Vang Yivey mablag‘ solish, savdo aloqalar va hamkorlik qilish “Bir belbog‘, bir yo‘l” tashabbusining  asosiy mazmuni bo‘lishini aytib [Vang Yivey. 2016: 25], XXR doirasida yetarli darajada zamonaviy tezyurar temir yo‘llari qurilganligini, bundan keyin  Xitoy hukumati “Ipak yo‘li iqtisodiy belbog‘i” bilan bog‘langan davlatlar hududida shunday yo‘llar qurish javobgarligini o‘z zimmasiga olishga tayyor ekanligini ta’kidlaydi [Vang Yivey. 2016: Kirish so‘zi. 9].

Vang Yiveyning fikricha, mazmun jihatdan “Bir belbog‘, bir yo‘l”  tashabbusi “Xitoyning an’anaviy donishmandlik tafakkuri” (“Chjungguo chuantung chjixuey” 中国传统智慧) asoslarini aks ettiradi [Vang Yivey. 2016: 157]. Ushbu tafakkur zaminida esa turli xalqlar va mamlakatlar orasida o‘zaro ishonch, o‘zaro muloqot va bir-birini tushunish hamda “xitoylar aql-idroki”ni boshqa madaniyat egalari tafakkuri bilan uyg‘unlashtirishga qaratilgan [Vang Yivey. 2016. Kirish so‘zi. 7]. Olimning ta’kidlashicha,  tashabbus zaminida  200 yil davomida Xitoy uchun asosiy maqsad bo‘lib kelgan “chjungxua minzu” (中华民族  – “sivilizatsiya markazi xalqi”)[2]ni qayta oyoqqa turg‘azish g‘oyasi yotadi [Vang Yivey. 2016: 157].

Yuqorida XXR olimi ta’kidlab o‘tgan masalalar va tamoillar sinchiklab o‘rganilsa, ular qanchalik amaliyotga to‘g‘ri keladi, Xitoyning xorijiy davlatlar bilan amalga oshiradigan iqtisodiy munosabatlari teng huquqli me’yorlar asosida rivojlanadimi degan savollar paydo bo‘lishi tabiiydir.

XXR foydasi  nuqtayi nazaridan olib qaraganda, ko‘rsatib o‘tilgan transport yo‘laklari albatta muhim ahamiyatga ega. Lekin ulardan olinadigan siyosiy va iqtisodiy foyda jihatidan qaraganda, hamma davlatlarga bu yo‘laklar bir xil natija berishiga ishonish qiyin. Foyda ko‘rishda yirik davlatlar, ayniqsa ularni qurish, zamonaviylashtirish ishlariga ko‘proq mablag‘ solganlar, albatta ustunlik qiladi. Nisbatan kichik davlatlar kattalari bilan teng foydaga ega bo‘lishi uchun ular Yaponiya, Janubiy Koreya kabi ishlab chiqarishda, zamonaviy texnika va texnologiya sohasida, o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlarini eskport qilishda katta salohiyatga ega bo‘lmog‘i va bu masalalarda yirik davlatlardan ustun kelishi lozim. Aks holda, Vang Yivey aytgan masalalardagi  tenglik qog‘ozda qolishi mumkin. Qolaversa, XXR hukumati xorijiy mamlakatlarda o‘z mablag‘i asosida yo‘llar qurar ekan, ulardan foydalanishda o‘z manfaatlarini ustun qo‘yishga harakat qiladi. Bu tabiiy holat, hech qaysi davlat o‘z zarariga boshqalarning muammosini hal qilib bermaydi, o‘zgalarning manfaatini o‘zinikidan ustun qo‘ymaydi. Xitoyning ikki yarim ming yillik tashqi aloqalari tarixiga bir nazar solinsa, buning isbotini ko‘p uchratish mumkin. Ilgari Xitoy imperatorlari o‘zlarini “Osmonning yer yuzidagi vakili” deb hisoblagan va shu tushuncha asosida harakat qilishgan va o‘z hududini tadrijiy holda sekin-asta boshqalar yerlarini tortib olish hisobiga kengaytirgan. Ular bu harakatlarini tajovuzkorlik deb bilishmagan, aksincha, xitoylar sivilizatsiyasi doirasini kengaytirish va o‘zga xalqlarga g‘amxo‘rlik qilish va yordam ko‘rsatish deb  hisoblashgan. Imperatorlar harakatlariga qarshi chiqqanlar shafqatsizlik bilan jazolangan.

Strategik jihatdan kelib chiqib, Vang Yivey tilga olgan  6 ta yuk tashish  yo‘nalishlari yoki “iqtisodiy yo‘laklar” (“jingji day”)ning qaysi biri Xitoy uchun eng muhim va xavfsiz degan masalaga e’tibor berar ekanmiz, bir ovozdan qadimgi buyuk ipak yo‘li yo‘nalishidagi transport yo‘lagini aytish mumkin. Buning sababi quyidagilardan iborat.

– Dengiz yo‘llariga asoslangan qatnov yo‘lagi orqali konteynerlar tashish ancha arzon, lekin ko‘p vaqtni oladi. Ma’lum bir vaziyatda uning Xitoy uchun bekilib yoki qiyinlashib qolish ehtimoli yo‘q emas. Pekin siyosatchi va iqtisodchilarining fikriga ko‘ra, bunday holat, birinchi navbatda, XXR va AQSh munosabatlarining yomonlashib qolishi natijasi bo‘lishi mumkin. Xitoy yil sayin kuchayib borayotgan va istiqbolda dunyodagi eng qudratli davlatga aylanishni, jahon miqyosidagi davlatlararo munosabatlarni yaxshilash uchun yangi tartib o‘rnatishni maqsad qilib turgan bir vaziyatda, bu ikki davlat o‘rtasida nizo chiqish, hattoki to‘qnashuv yuz berishi ehtimoldan xoli emas.

– Siyoiy va iqtisodiy tomondan olib qaraganda, Pekin uchun Xitoy–Mongoliya–Rossiya orqali Yevropaga o‘tadigan transport yo‘lagi ishonchli va nisbatan xavfsiz hisoblanadi. Biroq bu yo‘lak doirasidagi yo‘llarning katta bo‘lagi Rossiya hududidan o‘tadi. Shu bois mazkur yo‘nalish orqali Yevropa va Yaqin Sharq  mamlakatlari bilan savdo bo‘yicha aloqa qilish, tranzit yuklar olib o‘tish uchun XXR hukumati Moskva foydasiga katta mablag‘ sarflaydi. Bundan tashqari, Xitoyda ishchi kuchi yil sayin qimmatlab borayotgan va eksport uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi esa borgan sari oshib ketayotgan bir davrda, ushbu transport yo‘lagidan foydalanish XXRga moddiy zarar keltiradi. Shu bilan birga, Xitoyning Rossiyaga bog‘liqligini kuchaytiradi.  Bundan tashqari, XXR hukumati RF bilan har tomonlama munosabat qilishda ehtiyotkorlik qiladi. Ikki katta davlat orasidagi munosabatlarning buzilib qolishi mumkinligini e’tibordan qochirmaydi. Tarixda kuzatilgan voqealardan saboq olib, Pekin ma’lum bir vaziyatda yirik qo‘shni davlatlar manfaatlari to‘qnashib qolishi mumkinligini unutmaydi. Qolaversa, Xitoy hukumati uchun G‘arb bilan iqtisodiy aloqa qilishda mazkur transport yo‘lagidan foydalanish yagona imkoniyat hisoblanmaydi.

– Ayni paytda Pekinning G‘arb bilan iqtisodiy aloqa qilishi uchun Urumchidan Alashankou va Qozog‘iston, Rossiya orqali o‘tadigan temiryo‘l mavjud. Bu transport yo‘lagining XXR hududidan o‘tadigan bo‘lagi Sibir orqali o‘tadigan shimoliy transport yo‘lagidan ancha katta. Lekin bu yo‘lakdan foydalanish Xitoyning Rossiyaga bog‘liqligini saqlab qoladi.  Urumchidan Alashankou va Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkmaniston orqali Eron portlariga boradigan temiryo‘l ham mavjud. U 1990-yilda ochilgan [Xodjayev A. 2020. 197–207]. Bu yo‘lning katta bir qismi XXR hududidan o‘tmaganligi tufayli tranzit yuk olib o‘tish uchun Pekin Qozog‘iston foydasiga qo‘shimcha mablag‘ sarflaydi.

– Strategik va iqtisodiy nuqtayi nazardan olib qaraganda, XXR uchun G‘arb bilan iqtisodiy aloqa qilishga eng qulay va qisqa transport yo‘lagi Xitoyning sharqiy o‘lkalaridagi sanoat shaharlaridan Shian (qadimgi Chang’an), Lanchjou, Turfan, Urumchi, Qashqar, Osh (Qirg‘iziston), Andijon, Toshkent va Samarqand (O‘zbekiston), Turkmaniston, Tehron (Shimoliy Eron),  Bog‘dod (Iroq)  orqali Anqara va Istanbulga (Turkiya) boradigan yo‘llardan tashkil topgan transport yo‘lagi hisoblanadi. Birinchidan, istiqbolda ushbu yo‘lak bo‘yicha Yevropa, Afrika va Yaqin Sharq mamlakatlarini temir yo‘llar bilan bog‘laydigan transport yo‘lagini shakllantirish va unga ko‘pgina mintaqaviy temir yo‘llarni ulab olish mumkin. Ikkinchidan, bu transport yo‘nalishidan tranzit yuk olib o‘tishda Pekin hukumati katta mablag‘ tejab qoladi. Chunki bu yo‘nalishdagi yo‘lning katta qismi XXR hududidan o‘tadi. Bundan tashqari ushbu transport yo‘lagi Rossiya hududidan o‘tmaganligi tufayli, G‘arb bilan savdo aloqalari masalasida Pekin Moskvaga bog‘liq bo‘lmaydi. Ammo bu transport yo‘lagining katta bir qismida hali ham temiryo‘l qurilgani yo‘q. Turli sabablarga ko‘ra, XXR hukumatining bu boradagi ko‘p yillik harakati natija bermadi. Lekin Pekin bu yo‘nalish bo‘yicha zarur joylarda temiryo‘l qurish va mavjud avtoyo‘llarni zamonaviy tezyurar yo‘llarga aylantirish rejasidan voz kechgani yo‘q [Xodjayev A. 2020. 197–212].

Hozirgi holatda XXRning sharqiy sanoat shaharlari bilan g‘arbiy chegara hududlarini bog‘laydigan temiryo‘l Qashqarga yetkazilgan. O‘zbekiston temir yo‘llarining bir yo‘nalishi Farg‘ona vodiysidagi Pop shahriga yetkazilgan. Qirg‘iziston orqali Qashqar–Pop temiryo‘llari ulansa[3], XXR uchun quyidagi yangi imkoniyat qo‘lga kiritiladi.

Birinchi navbatda, XXRning tranzit yuklar olib o‘tiladigan ichki yo‘llari ancha cho‘ziladi. Bu esa, bir tomondan, logistika masalasida Pekinga sezilarli darajada mablag‘ tejash imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, Shinjyang-Uyg‘ur avtonom o‘lkasining (tarixiy Sharqiy Turkistonning) imkoniyatlaridan to‘laroq foydalanishga yangi sharoit yaratadi. Uchinchi tomondan, istiqbolda bu temiryo‘l yo‘nalishida zamonaviy tezyurar avtoyo‘llar qurish, gaz quvurlari olib o‘tib, O‘zbekiston, Turkmaniston, Eron va Ozarboyjon kabi mamlakatlarning yoqilg‘i va boshqa boyligidan bevosita foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin. To‘rtinchidan, Qashqar–Qirg‘iziston–Pop temir yo‘li qurilsa,  Pekin uchun Afg‘onistonga kirib boradigan  eng qisqa transport yo‘lagi paydo bo‘ladi. Bu esa nafaqat janubiy Markaziy Osiyoning, balki Afg‘onistonning tabiiy boyligidan foydalanishga qulay sharoit yaratiladi.

Ammo Pekinning bu boradagi rejalarining amalga oshishi albatta XXRdagi ichki siyosiy va iqtisodiy rivojlanishiga va sirtqi omillarning qo‘l kelishiga, jumladan, RFning ichki siyosiy va iqtisodiy vaziyatiga hamda ushbu transport yo‘lagi bo‘yicha temiryo‘l qurishga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq.

Albatta, Qashqar–Qirg‘iziston–Pop temiryo‘lining qurilishi Rossiyaga foyda keltirmaydi. Mavjud shimoliy transport yo‘lagi, ya’ni KNR–RF–Yevropa yo‘llari orqali olib o‘tiladigan tranzit yuklarning katta qismi janubiy transport yo‘lagi hisobiga o‘tib ketadi. Bu holat Moskva hisobiga tushib turadigan daromadning salmoqli bir qismining kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari, bu transport yo‘lagining ochilishi XXRning Markaziy Osiyo davlatlaridagi iqtisodiy va siyosiy pozitsiyasining yana ham kuchayishiga olib kelishi mumkin. Bu holat ham RF hukumatini xavotirga solishi ehtimoldan xoli emas.  Lekin u bu transport koridorining ochilishiga ochiqdan-ochiq qarshilik qila olmaydi. Buning  oldini olish uchun Moskva Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YOII), Kollektiv Xavfsizlik Shartnomasi Tashkiloti (KXShT)ning faoliyatini kuchaytirish, O‘zbekistonni bu tashkilotga kiritish orqali ochilajak yangi transport yo‘lagini o‘z nazoratiga olishga harakat qilishi mumkin.   RFning manfaatini va mavjud geosiyosiy va geoiqtisodiy vaziyatni hisobga olgan holda, XXR hukumati Moskvani “Bir belbog‘, bir yo‘l” iqtisodiy programmasida hamkorlik kilishga qiziqtirishga harakat qilishi mumkin.

So‘nggi paytda xalqaro sahnada paydo bo‘lgan vaziyat, ya’ni RFning Ukrainada “maxsus harbiy operatsiya” nomi bilan boshlagan urush harakati tufayli AQSh va Yevropa ittifoqi tomonidan Rossiyaga nisbatan qo‘llangan sanksiyalar oqibatida yuzaga kelgan siyosiy va iqtisodiy qiyinchilik, Moskvaning  Qashqar–Qirg‘iziston–Pop temiryo‘lining qurilishiga bo‘lgan qarashiga ta’sir qilmay qolmaydi. RF hukumati esa yuzaga kelgan yangi siyosiy va iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqib va Pekin bilan kelishgan holda bu masalada XXR rejalari foydasiga o‘z pozitsiyasini yumshatishi  mumkin.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, XXRning Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Turkmaniston va Eron, Iroq kabi mamlakatlar orqali o‘tadigan Qashqar–Foris ko‘rfazi va Istanbul transport yo‘lagining ochilishiga qiziqishi bu davlatning ichki iqtisodiy zaruriyati, geosiyosiy va geoiqtisodiy maqsadlari bilan bog‘liq. Qolaversa, 1 mlrd. 400 mln. aholiga ega bo‘lgan va jahon bozorlarini o‘z mahsulotlari bilan ta’minlaydigan Xitoyning ichki zaruriyati bilan, birinchi navbatda uning gaz va neftga bo‘lgan extiyoji bilan bog‘liq.

Ayni patda, XXR ehtiyoji uchun kerak bo‘lgan yoqilg‘ining katta bir qismi temir yo‘l va quvurlar orqali Rossiyadan va dengiz yo‘llari orqali Yaqin sharq mamlakatlaridan import qilinadi. Bu maqsadda suv yo‘llaridan foydalanish talaygina sirtqi omillarga,  jumladan, AQSh, Hindiston va Janubiy Osiyo davlatlari bilan XXR munosabatlariga bog‘liq. Mazkur munosabatlar, ayniqsa AQSh–Xitoy  aloqalari buzilsa, Pekin uchun dengiz yo‘li bekilib qolishi ehtimoldan holi emas. Bu holda XXR qiyin vaziyatga tushib qolishi mumkin. Ayni paytda XXR bilan AQSh, Hindiston va Vyetnam orasida turli ziddiyatlar mavjud.

Hozir Rossiya va XXR munosabatlari yaxshi holatda. Yaqin o‘tmishda ular o‘rtasida qurolli to‘qnashuvlar ham yuz bergan. Qolaversa, turli iqtisodiy asosga, siyosiy tafakkurga ega bo‘lgan ikkita yirik qo‘shni davlatlar orasidagi manfaatlar hech qachon to‘qnashmaydi deb bo‘lmaydi. Zotan, davlatlar orasida manfaatlar bo‘ladi, do‘stlik bo‘lmaydi, degan tushuncha mavjudligi hammaga ma’lum. Lekin bu manfaatlar har doim bir xil bo‘lmaydi. Bundan tashqari RFning yeri katta, aholisi nisbatan kam, tabiiy boyliklarni eksport qiluvchi davlat, XXR esa buning teskarisi. Qolaversa, so‘nggi 30 yil davomida nashr etilgan XXR matbuotidagi ma’lumotlarga va tarixiy xaritalarga e’tibor berilsa, ishonch hosil qilish mumkinki, garchi ikki davlat chegaralariga oid masalalar hal bo‘lganiga qaramay, Pekinning Moskvaga nisbatan norozilik ruhiyati mavjudligini anglash mumkin. Masalan, 1996-yilda XXRda nashr etilgan tarixiy xaritalarida ayni zamonda RF tarkibiga kiradigan talaygina joylar 1664–1911-yillarda Xitoy taxtini egallagan va tarixda Sin deya nomlangan manchjurlar imperiyasining hududiy doirasiga kirganligi ko‘rsatilgan [Chjungo lishi. 1996. 65-66]. Shularga asoslanib, istiqbolli RF bilan XXR o‘rtasida manfaatlar to‘qnashuvi bo‘lmaydi, deb aytish qiyin. Agar shunday holat yuz berib qolsa, yoqilg‘i import qilish masalasida Xitoy hukumati qiyin vaziyatga tushib qolishi mumkin. Shuning uchun Pekin buning oldini olib, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Turkmaniston va Eron, Iroq kabi mamlakatlar orqali o‘tadigan Kashqar–Foris ko‘rfazi va Istanbul transport yo‘lagining tezroq ochilishiga katta e’tibor beradi.

Keyingi davrda XXRning Afrika mamlakatlari bilan olib borayotgan siyosiy va iqtisodiy aloqalari ancha yuqori pallaga ko‘tarilgan. Zotan, ushbu qit’aning tabiiy boyliklaridan va boshqa imkoniyatlaridan foydalanish ham Pekinning strategik maqsadlaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, XXR hukumati mamlakatdagi ekologik holatlarni yaxshilash dasturi doirasida, bu masalaga ko‘proq salbiy ta’sir ko‘rsatadigan ishlab chiqarish korxonalarini ko‘chirib yuborish uchun qulay makon sifatida ham qaraydi. Shu bois Pekinning Afrikaga solayotgan mablag‘i, olib borayotgan texnikasi va borib ishlayotgan xitoylarning soni yil sayin ko‘payib bormoqda. Shuning uchun Pekin Afrikada o‘ziga kerak bo‘lgan sharoitni yaratishga, jumladan, jadallik bilan temiryo‘llar, portlar, elektrostansiyalar, zavodlar, kasalxonalar, maktablar qurish harakatlarini faollashtirib kelmoqda [Tomberg. 2008: 84–90]. Masalan, 2000–2017-yillar davomida  Xitoyning Afrikaga solgan mablag‘i 40 mlrd., ushbu mintaqa davlatlari bilan amalga oshirgan savdo aloqalari hajmi 170 mlrd. AQSh dollarni tashkil etgan. 2018-yilda Pekinning Afrikaga yuborgan tibbiyot xodimlarining soni 25 ming kishini tashkil etgan. Bu raqamlar yil sayin oshib bormoqda. Xitoy hukumati bu ishlarni mahalliy xalqning qarshiligiga uchramaslik maqsadida, ularning ichki ishlariga aralashmaslik, mavjud qonun-qoidalarni o‘zgartirishga harakat qilmaslik asosida amalga oshirmoqda.

Afrikada o‘z pozitsiyasini mustahkamlash va bu qit’aning bozorlaridan va tabiiy boyliklaridan  foydalanish maqsadida, XXR hukumati barcha sharoitlarda mablag‘, tovar, oliy malakali mutaxasislar berishga tayyorligini namoyish qilib kelmoqda.  Shu bilan birga, oldinroq Afrikaga kirib borgan AQSh, Rossiya va Yevropa davlatlariga nisbatan o‘zini mahalliy xalqga yaxshi, g‘amxo‘r va tinchlikparvar qilib ko‘rsatishga harakat qilmoqda.

Agar Xitoyning  o‘tmishdagi hududiy kengayish siyosatiga, ayniqsa hukmron sulolaning maqsadga erishishdan oldingi va erishgandan keyingi amaliyotiga bir nazar solinsa, ikki xil munosabatni ko‘rish mumkin. Maqsadga erishguncha Xitoy imperatorlari o‘zlarini ochiqqo‘l, o‘zgalarga nisbatan g‘amxo‘r, tinchlikparvar, mehmondo‘st qilib ko‘rsatishga harakat qilganligining guvohi bo‘lish mumkin. Bu holatning misoli 1664–1911-yillarda Xitoy taxtini egallab turgan sin (manchjurlar) sulolasining 1700–1758-yillarda amalga oshirgan va Sharqiy Turkistondagi Jung‘or va Yorkend xonliklarini[4] yo‘qotishga qaratilgan diplomatik va harbiy harakatlarining ibtidosida kuzatilgan. Sin sulolasining mazkur xonliklarni yo‘qotib, ularning yerlarini egallab olganidan keyin mahalliy xalqqa nisbatan qilgan munosabati butunlay boshqacha bo‘lgan[5].  Umid qilamizki, hozirgi XXR hukumati  bunday qilmaydi.

(Davomi bor)

Ablat XO‘JAYEV,

tarix fanlari doktori