Ismoil Somoniy avlodlari. Bir vaqfnoma tarixi

Boshlanma

Buxoro shahrida 1920-yildagi ruslar bosqiniga qadar Ismoil Somoniy avlodlari yashagan bir mahalla bo‘lib, ular go‘yoki Ismoil Somoniyning oʻz avlodlariga qoldirgan vaqflardan kelgan daromadlar evaziga kun kechirganlar. Bu Ismoil Somoniy avlodlari kimlar edi, ular vaqf mulkiga bo‘lgan huquqlarini oqlash uchun qanday hujjatlarni saqlaganlar? Ushbu maqola ana shu va u bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim boshqa masalalarga bag‘ishlangan.

Ismoil ibn Ahmad as-Somoniyning vaqflari

Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida Ismoil Somoniy xayriya maqsadlarida Buxorodagi jum’a masjidi va katta rabotning ehtiyojlarini qondirish uchun, kambag‘allar foydasiga, islomda e’zozlanuvchi kishilar (Ali, Ja’far va boshqalar) avlodlarining ehtiyojlarini ta’minlash uchun, shuningdek, o‘zining “mavlo”, ya’ni mijozlari, va o‘zining avlodlariga atab yerlar sotib olib, ularni vaqf mulkiga aylantirgani haqida ma’lumot keltirilgan. Xususan, asarning Buxoroga tutash hududlar bo‘limida amir Ismoil Somoniyning Somjan (سامجن) rustoqidagi Sharg‘ (شرغ) qishlog‘ini barcha mulklari va yerlari bilan birga sotib olganligi haqida yozilgan. Bularning barchasini u shahar ichida Samarqand darvozasi yonida o‘zi qurdirgan katta rabotning ehtiyojlarini ta’minlash uchun vaqfga bergan [Наршахи: 29]. O‘sha rustoqning o‘zida u Barkad (بركد) qishlog‘ini sotib oldi, bu qishloq Barkad-i Alaviyon (بركد علويان) deb ham atalgan, chunki Amir Ismoil Somoniy uni vaqf mulkiga aylantirib, uning ikki qismini Ali va Ja’far avlodlari foydasiga, ikki qismini kambag‘allar foydasiga va yana ikki qismini o‘zining vorislari foydasiga ajratgan [Наршахи: 29]. Asarning Juy-i Muliyon haqidagi bo‘limida bu mulk ilgari Buxor-Xudot Tug‘shada avlodlariga qarashli bo‘lgan deb yozilgan. Amir Ismoil Somoniy uni xalifa al-Musta’in ibn al-Mu’tasim (hukmronligi 248–252/862–866)ning sarhangi, ya’ni harbiy qo‘mondoni bo‘lgan Hasan ibn Muhammad ibn Tolutdan sotib olgan. Amir Ismoil Juy-i Muliyonda saroylar qurdirib, bog‘lar solib, ularning ko‘pini o‘zining mavlo (مولى)lariga vaqf mulki qilib berdi. U doimo o‘zining mavlolari haqida qayg‘urar edi. Shundan keyin bu yerlarni Juy-i Mavoliyon (جوي مواليان) deb atay boshladilar, oddiy odamlar esa Juy-i Muliyon (جوى موليان) deb atagan [Наршахи: 38]. Buxoroda Hisorga tutash Dashtak degan tekislik bor edi. Bu yerning hammasi qamishzor edi. Amir Ismoil u yerni ham Hasan ibn Tolutdan 10 ming dirhamga sotib oldi. Birinchi yilning o‘zida u qamish sotishdan 10 ming dirham foyda ko‘rdi. Amir Ismoil bu joyni jum’a masjidiga vaqf mulki qilib berdi. Amir Ismoildan keyin uning amir boʻlgan barcha avlodlari Juy-i Muliyonda oʻzlariga bogʻlar barpo etib, saroylar qurganlar, chunki bu yer “juda ham goʻzal, gullab-yashnagan va salqin” edi. Amir Ismoil Somoniy mulklariga shaharning Nav darvozasi (دروازه نو) yaqinidagi hudud ham kirgan, u yer Korak-i ‘Alaviyon (كارك علويان), ya’ni “Alaviylarning ekin yerlari” deb atalgan. U yerda 356/966-67-yilda amir Mansur ibn Nuh juda go‘zal qasr (ko‘shk) qurdirdiki, uning go‘zalligi haqida ovoza tarqalgan edi. Juy-i Muliyon va Korak-i Alaviyon Somoniylar sulolasi hukmronligining oxirigacha obod bo‘lib kelgan. Hokimiyat Somoniylar qo‘lidan ketgach, u saroylar vayron bo‘ldi [Наршахи: 38-39].

Bu maʼlumotlarning barchasi Ismoil ibn Ahmad as-Somoniyning haqiqatan ham yirik yer egasi boʻlganligi va oʻz yerlarining bir qismini xayriya maqsadlarida vaqfga aylantirganidan dalolat beradi. Lekin mol-mulkining asosiy qismini u o‘zining merosxo‘rlari, avlodlari va mijoz (mavlo)lariga qoldirib, ular uchun maxsus vaqflar ajratgan.

Ismoil Somoniyning vaqf guvohnomalari

O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qoʻlyozmalar jamg‘armasida 527a sonli 931/1524-25-yilda fors tilida yozilgan va hech qanday muhr bilan tasdiqlanmagan nomi yo‘q hujjat saqlanadi. Fihrist kitobida u shartli ravishda “Ismoil Somoniy vaqfnomasi” deb atalgan. Bu hujjatda Ismoil Somoniy oʻz avlodlariga vaqf mulki qilib qoldirgan Buxoro viloyatidagi ayrim qishloqlar haqida soʻz boradi. Hujjatda Ismoil Somoniyning vaqf mulkini tashkil etgan jami 13 ta hudud nomlari keltirilgan. Hujjatga koʻra, Ismoil Somoniy oʻz avlodlariga Nahr-i Navkanda (نهر نوکنده), Parkat (پرکت), Xoja Ubon (خواجه اوبان), Mazra'a-i Alishoh (مزرعهء علیشاه), Arbob-i Kata (ارباب کته), Tall-i Garmoba (تل گرمابه) qishloqlarini, va Hazorbog‘ (هزارباغ), Sabuq (سبوق) va Bosandiq (باسندق) yerlarini vaqf qilib qoldirgan, Juy-i Muliyon (جوی مولیان) hududlari, Katta Chorbog‘ (چارباغ بزرگ) va Registon-i Buxoro (بخارا رگستان) yerlarini esa nafaqat o‘z avlodlariga, balki mijoz (mavlo)lariga, shuningdek, kambag‘al musulmonlarga (fuqaro) vasiyat qilgan. Faqihlar (fuqaho), ilohiyot olimlari (ulamo) va musofirlar (matnda “kelib-ketuvchilar”) uchun Varaxsha (ورخشه) hududida yerlar vaqf qilib ajratilgan, bu yerda qadimda 12 ta sugʻorish ariqlari va sug‘oriladigan yerlar boʻlgan. Hujjatning yakuniy qismida amir Abdulmalik ibn Mansur davrida (hukmronligi 389–390/999–1000) Xurosonda Somoniylar hukmronligiga barham berilganligi qayd etilgan. Bu vaqtda Qoraxoniylar hukmdori Ilikxon qo‘shinlari butun Movarounnahrni egallagan. Shundan keyin Somon xonadoniga mansub sultonlar sulolasi barham topdi. Bu xonadon avlodlarining bir qismi savdo-sotiq bilan shug‘ullangan bo‘lsa, yana bir qismi ilm-fan va taqvo sohalarida faoliyat olib bordi. Ularning hammasi oddiy odamlarga aylandi. Hujjat so‘nggida yozilishicha, bu hujjat hijriy 931-yil rajab oyining 20-kunida Buxoro shahrida “Bahr ad-durar” asaridan ishonchli kishilar huzurida ko‘chirilgan” [Камолиддин, Мусаметов 2017: 6–12].

1-surat. O‘zR FA Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan 527a sonli hujjatning bir qismi (XVI asr boshi).

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivining 323-sonli asosiy jamg‘armasida 758/6-7-raqam ostida Ismoil Somoniy avlodlariga berilgan vaqf hujjatining keyingi asrlarda ko‘chirilgan nusxasi saqlanadi. Fors tilida yozilgan bir-biriga yopishtirilgan qog‘oz varaqlarning uzun o‘rami ko‘rinishidagi ushbu hujjat “Vaqfiya-i avlod-i podshoh-i Ismoil Somoniy” (“Podshoh Ismoil Somoniy avlodlarining vaqf hujjati”) deb nomlanadi. Hujjatning haqiqiyligini tasdiqlash uchun o‘ramdagi varaqlarning bir-biriga yopishtirilgan joylarida varaqlarning har ikki tomoniga 2,5 sm aylanali dumaloq shakldagi jami 13 ta muhr bosilgan.