Mashriq Yunusov – Elbek o‘z faoliyatini XX yuzyillik avvalida boshlagan, jadid ustozlari kabi ko‘pqirrali ijod sohibi: shoir va yozuvchi, folklorshunos, tilshunos olim, yirik pedagog bo‘lgan. Uning ism-sharifi Mashriq Yunusov, “Elbek” adabiy taxallusidir. Pedagogning “Imlo masalasi”, “Boshlang‘ich maktablarda ona tili”, “Yozuv yo‘llari”, “Go‘zal yozg‘ichlar” kabi asarlarisiz ona tili va adabiyot o‘qitish metodikasi fani tarixini to‘la tasavvur etish qiyin. Elbek – o‘zbek bolalar adabiyotining yaratuvchilaridan biri. U qisqa umri davomida o‘zidan yigirmadan ziyod badiiy, ilmiy-publitsistik, pedagogik asarlar qoldirdi.

Mashriq Yunusov 1898-yili Toshkent viloyati, Bo‘stonliq tumanining go‘zal Xumson qishlog‘ida kambag‘al dehqon oilasida dunyoga keldi. Mashriq yoshligidan dehqonchilik ishlarida otasi Yunus aka bilan yonma-yon ishlab chiniqdi, dastlab eski qishloq maktabida savodini chiqardi. Bolaligi og‘ir tirikchilik mashaqqatlari girdobida o‘tdi.

Mashriq bolaligidanoq jisman va aqlan yetuk bo‘lib o‘sdi. 1911-yilda Toshkentga keladi: kishilar uyida qarol bo‘lib kun kechiradi, ammo ilmga bo‘lgan ishtiyoq har qanday sharoitda ham uni tark etmadi. U bir muddat Eski Jo‘va bilan Xadra oralig‘ida Saidkarimboy Saidazimboy o‘g‘li uyida ochilgan 1-rus-tuzem maktabida, 1912-yildan Munavvarqori Abdurashidxonov ochgan va Eshonxo‘ja Xoniy muallimlik qilgan usuli jadid maktabida o‘qishni davom ettirdi. Bu maktabni bitirgach, Munavvarqorining Shayxontohurdagi ikki yillik rushdiya (o‘rta ma’lumot beruvchi) “Namuna” maktabida o‘qiydi. Munavvarqori boshchiligida 1909-yildan faoliyat ko‘rsata boshlagan “Jamiyati xayriya” bu yosh iste’dodni o‘z bag‘riga oldi. Mashriq bu maktabni tugatib, Toshkentda ancha e’tiborga tushgan jadid maktablarida ustozlari rahnamoligida o‘qituvchilik qila boshladi, bilimini oshirish uchun tinimsiz mehnat qildi. Bu davrda faoliyat ko‘rsatayotgan “Turkiston viloyatining gazeti”, jadid matbuoti namunalari “Sadoyi Turkiston”, “Sadoyi Farg‘ona”, “Samarqand” gazetalarini, “Oyina”, “Al-isloh”, “Al-izoh” jurnallarini muntazam kuzatib bordi, o‘zi ham she’rlari bilan qatnashib turdi.

Eski Jo‘vadagi “Beklar begi” madrasasi bilan Chorsudagi “Ko‘kaldosh” madrasasini birlashtiruvchi Mahsido‘zlik mahallasidagi Shermuhamedovlarning shinam hovlisi Sa’dulla Tursunxo‘jayev, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Mannon Uyg‘ur, aka-uka Sobirjon va Shokirjon Rahimiy, Qayum Ramazon, Elbeklar ishtirokida o‘tadigan adabiy gurunglar bilan gavjum bo‘lar, ba’zida Abdurauf Fitrat va Hamzaning ishtiroki gurungga yanada fayz, yangi ruh bag‘ishlar edi. Ko‘p hollarda Ismoilbek Gasprinskiyning “Tarjimon”, Fotih Karimiyning “Vaqt” gazetalari, Jalil Mamadqulizodaning “Mulla Nasriddin”, Rizo Faxriddinning “Sho‘ro” jurnallari o‘qilar va muhokama qilinar edi.

1918-yilning dekabridan Abdurauf Fitrat boshchiligida tashkil etilgan “Chig‘atoy gurungi” nomli ilmiy, adabiy-ma’rifiy tashkilot Turkiston o‘lkasi ziyolilarini o‘z atrofiga birlashtiradi.

Gurungning til va imlo sho‘basi rahbari dastlab Cho‘lpon, keyinroq Elbek bo‘lib, uning yo‘nalishini Fitratning “Tilimiz” nomli ikki dasturiy maqolasi belgilab bergan edi. Elbekning “Imlo masalasi”, “Boshlang‘ich maktabda ona tili”, “Yozuv yo‘llari” kabi o‘zbek tilshunosligi va o‘zbek tili hamda adabiyotini o‘qitish metodikasiga oid darslik hamda qo‘llanmalari “Chig‘atoy gurungi” dasturi asosida yozilgan edi. Uning shu yillardagi “Til” she’ri ham “Gurung” dasturi asosida yaratilgan bo‘lib, she’rida ona tiliga mehr ufurib turadi:

Mungli qushim, sayrab-sayrab kel, anglat –

Kimlar erur turk tilini sotg‘uvchi?

Bulbul kabi sayrab turg‘on bu tilni

Uyalmayin bu o‘lkadan otg‘uvchi?!

Mungli qushim, ularni qo‘y, sen sayra,

Turk tilining dong‘in chiqar ko‘klarga!

Qo‘y ularni, ular yo‘ldan ozsunlar,

El ichinda bo‘sh-bo‘g‘ozlik sotsunlar.

O‘tgan asrning yigirmanchi yillarida adabiyotga kirib kelgan deyarli hamma o‘zbek shoirlari kabi Elbek ham Abdurauf Fitratni o‘ziga ustoz deb bildi. “Elbek” taxallusini ham unga Fitrat taklif etgan edi.

Elbek faoliyatiga xos fazilat shundaki, u yetuk ijodkor sifatida pedagogik faoliyatini olimlik va badiiy ijod bilan baravar olib bordi. 1918–1920-yillarda yangi ochila boshlagan sovet maktablari uchun darslik va o‘quv qo‘llanmalari yo‘q darajada edi. Oktabr to‘ntarishigacha jadid pedagoglari tomonidan yaratilgan o‘quv adabiyotlaridan foydalanish zararli deb topilgan edi. Shu munosabat bilan Elbekning yangi imlo qoidalarini ishlab chiquvchilar uchun qo‘llanma sifatida yaratilgan birinchi asari “Imlo masalasi” nomi bilan 1920-yilda bosmadan chiqdi. Unda muallif tilshunos-pedagoglar e’tiborini quyidagi muhim masalalarga qaratadi: “Endi biz qo‘rqmaylik. Mumkin bo‘lganicha, turkiycha yozganimiz kabi, yot so‘zlarni-da,  chog‘li o‘laroq o‘z negizimiz ostiga olib boraylik. Biz bu to‘g‘ridagi siylamaslikni (hurmatsizlikni), boshqalarni qo‘yay, arablarning o‘zlaridan o‘rgandik. Ular o‘z tillarida bo‘lmagan harflarni o‘z harflari bilan yozganlari kabi (“g” o‘rnida “j”, “ch” yerida “s”, general – jeneral, chin – sin kabi). Bu yo‘l allaqancha yot so‘zlar arab kiyimi, arab qolibida yoziladurgan bo‘lib, o‘z o‘g‘itlarini (shakllarini) yo‘qotdilar: “geografiya” yerida “jug‘rofiya” yozilgani kabi”.

Darhaqiqat, bu tilshunoslik ilmining juda muhim qonuniyati edi: har qanday millat “yot so‘zlar” (boshqa tillardan kirgan so‘zlar)ni olgan vaqtda o‘z artikulyatsiyasi (talaffuz qoidasi)ga moslashtiradi. Sho‘rolar davrida tilshunoslikning mazkur qonuniyati, ayniqsa, rus so‘zlarini qabul qilishda qo‘pol ravishda buzilgan edi: majburiy ravishda o‘zbek talaffuziga xos bo‘lmagan “ц”, “ь” kabi harf belgilari ham kiritilgan edi. Elbek shu ma’noda, boshqa tillardan so‘z olishda ona tilining o‘ziga xos xususiyatlarini hamda tilshunoslikning umumiy qonuniyatlarini e’tibordan soqit qilmaslik kerakligini alohida ta’kidlaydi: “Shubhasiz, biz boshqa tillardan so‘z olamiz va bunga qarshi bo‘lish tilning tarixidan xabarsizlik bo‘lar edi. Ammo so‘z olishning chegarasi bo‘lishi kerak va shu bilan birga, o‘z tilining xususiyatini, uning o‘sishi, rivojlanish yo‘llarini ham ko‘zda qattiq tutish kerak”.

E’tibor bering: bu talabi bilan Elbek rus shovinistlarining til sohasidagi siyosati (kirill imlosiga o‘tishdan ancha oldin) ildiziga bolta urgan edi. Bu davr mutafakkirlari mustamlakachi siyosatdonlarning lotin yozuvini o‘rganib ulgurmasdanoq xalqimizni kirill imlosiga o‘tkazish rejasidan bexabar edilar.

Elbekning ushbu “Imlo masalasi” asari yangi imlo qoidalarini ishlab chiqishda va ona tilidan maktablar uchun darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratishda o‘z davrida nazariy asos vazifasini bajardi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, hozirda ham yangi yozuv tizimiga o‘tishimizda, yangi imlo qoidalarini ishlab chiqishda bu asarning ahamiyati beqiyos. Elbek yangi imloning mukammal hamda xato va kamchiliklardan xoli bo‘lishini istab, tanqidchilarni, tilshunoslarni munozarada faol ishtirok etishga da’vat etdi: “Belgilidurkim, dunyoda bo‘lg‘on har bir ishning yaxshigina negiz olib, bir yo‘sin ostig‘a kiruvi uchun ko‘b tanqidchilar tomonidan tanqid etiluvi yoxud bir necha tuzatuvchilar tomonidan yaxshi tekshirilib, maydong‘a otiluvi kerak bo‘ladur. Busiz maydong‘a otilg‘an bir ishning, albatta, kamchilik yerlarining bo‘lishi mumkindur. Shuning uchun boshqa kimsalarning tomonidan ko‘riluvchi va tanqid etilib, uning buzuq yerlarini tuzatib beriluvi o‘rinlidur. Yolg‘izgina ko‘rib, uning ishlovchisiga “barakalla” desa yoxud jimjitgina qolib ketmoq kelishmaydur. Bu choqda ishlovchining ishig‘a ko‘mak beruv emas, unga zararni istagangina bo‘ladur”.  

Elbekning ona tili grammatikasiga oid birinchi darsligi “Yozuv yo‘llari (Birinchi bo‘lak. Boshlang‘ich maktablarning 2-, 3-, 4-bo‘lim o‘qug‘uvchilari uchun saboqlik)” nomi bilan 1921-yilda nashrdan chiqdi va u o‘n bir saboq (dars)ni o‘z ichiga olgan. Mazkur darslik o‘zbek tili grammatikasi va o‘zbek tilidan darslik yaratishdagi dastlabki qadam edi. Shuningdek, Elbek asarida o‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirish masalasiga ham alohida e’tiborni qaratadi. Shuning uchun ham darslikning “Bir-ikki so‘z” nomli uqtirish xatida o‘z maqsad va vazifalarini bayon etgan: “Elimizda shu kungacha “yozuv yo‘llari” yo‘qligidan yozuvlarimiz bir turli yozilmasdan, har kimning yozg‘ichi istagan yoqqa berilib, istagan yo‘l bilan ketgan va shu yo‘l orqasida bir necha turli yo‘lsiz yozuvlar yuzaga chiqib qolg‘on edi. Bu yo‘lsiz yozuvlarni to‘g‘ri yo‘lg‘a solib, bir negizdur yo‘sin ostig‘a olmoq kerakmidi?  Buni eng oldin qayg‘urgan va tushungan “Chig‘atoy gurungi” muchalari bo‘ldilar. Bular yo‘lsiz qolg‘on o‘zbek elining yozuvin bir yo‘lg‘a va bir negiz ostig‘a qo‘ymoq tilagi bilan eng birinchi bo‘laroq “Bilim yo‘llari” (nomi) ostida bir kitobcha tarqatib, elga yangi yozuv yo‘llarini ko‘rsatdilar. Tabiiy, buning bilan bizning yozuvimiz anchagina yo‘lg‘a solindi. El bolalari anchagina bundan foydalandilar”.

Aslini olganda, tilshunoslikning bunday muhim masalasiga birinchi bo‘lib qo‘l urgan olim-pedagog Muhammadamin Faxriddinov 1913-yilda “Turkcha qoida” asarini yaratgan bo‘lib, bu o‘zbek tili grammatikasini, yozuv tizimini ishlab chiqishda dastlabki qadam edi. Albatta, Elbek bu asar bilan tanish bo‘lgan.

Elbek 1923-yili “Boshlang‘ich maktabda ona tili” o‘quv-uslubiy qo‘llanmasini yaratdi. Aytish mumkinki, asar ona tili va adabiyot o‘qitish metodikasi bo‘yicha birinchi uslubiy qo‘llanmadir. Asarda muallif metodika ilmining amaliy masalalari bilan bir qatorda, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish masalasiga pedagogika va metodika ilmining birlamchi va o‘ta mas’uliyatli vazifasi sifatida qaraganligining guvohi bo‘lamiz: “Ulug‘ bir vazifa – bolag‘a tuzuk tarbiya berish uchun uni go‘zal adabiyot bilan tanishtirish ham bolani tushunib, uqub o‘qishg‘a o‘rgatish kerakdur”, deb yozadi Elbek.

Asar muallifi Mashriq Yunusov maktablarda ona tili va adabiyotini o‘qitish masalasiga ustozlari kabi millatning hayot va mamoti masalasi sifatida qaradi: “Bir elning maktabin tirgizaturgon narsa u elning ona tilisidur. Tili bo‘lak el turi bo‘lak maktab izlaydur. Bir elning maktabi o‘sha elning negiziga qurulg‘on bo‘lmog‘i tegishdur. Chindan u shunday bo‘ladur. Biroq bir elning tarixida turli sabablar bilan el maktabi bir davrlarda onasidan ayrilib yetim bo‘lib qolishi mumkindur. Shunday davr biz – o‘zbeklar maktabi(ning) boshidan-da kechdi, to‘g‘risi, endi kechib turibdur”.

Ayniqsa, mustamlaka zanjirlari yanada tarang tortilayotgan, milliy til va milliy ma’naviyatga, millatning buyuk mutafakkirlari asarlariga nigilistik, bepisandlik avjiga chiqqan 1920–1930-yillarda bunday so‘zlarni aytish katta jasorat edi. 1922-yilda Elbek Fotih Sayfiy bilan hamkorlikda boshlang‘ich maktablar uchun “O‘zbekcha o‘qish kitobi” darsligini yaratdi. Unda Elbekning o‘zbek mumtoz adabiyotining daho ijodkorlari haqida o‘quvchilarbop maqolalari qatorida “Navoiy” maqolasi ham berilgan. Unda muallif o‘tmish madaniy merosga bepisandlik ustuvor bo‘lib turgan bir paytda Alisher Navoiyning xalqimiz, jahon ma’naviyati taraqqiyotiga qo‘shgan buyuk hissasini o‘quvchilarga to‘la yetib boradigan uslubda izohlab bergan.

Afsus bilan aytish kerakki, shu kunlarda yangi o‘zbek yozuv tizimining kamchiliklari haqidagi munozaralardan ma’lum bo‘lyaptiki, hatto yetakchi professor-tilshunoslarimiz ham Muhammadamin Faxriddinov va Elbekning tilga olingan ilmiy-pedagogik asarlaridan bexabardirlar.

Bolalar ruhiyatini nozik his qilgan shoir, pedagog Elbek o‘zbek bolalar adabiyotining shakllanishi va rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdi, o‘nlab bolalarbop she’rlar, masallar to‘plamlari, xalq og‘zaki ijodi yo‘llarida dostonlar yaratdi. Yirik adabiyotshunos, tilshunos olim, yozuvchi va pedagog Ashurali Zohiriy juda to‘g‘ri ta’kidlaganidek: “Shoir Elbek xalq mulki – og‘iz adabiyotini xalqdan olish va xalqqa qaytadan yetkazishda el tilining tushunarli ta’sirlaridan ko‘b foydalangan, el bolalar adabiyotida masalchilikni yaratgan katta san’atkordur”.

Bunday ta’kidni professor Abdurahmon Sa’diy ham alohida e’tirof etadi: “Masalchilikni Elbek boshladi. Tarjima yo‘li bilan emas, balki masalchilikni tug‘dirish yo‘lini tutdi. Hali bu yo‘lda undan boshqa kishi ko‘rinmagan”.

Elbek va Muborak aya 1922-yilda bir o‘g‘il farzand ko‘rishdi, unga katta umid bilan Ulug‘bek deb ism qo‘yishdi. Ulug‘bekning avji yigitlik yillari o‘tgan asrning 30–40-yillariga to‘g‘ri keldi: “xalq dushmani”ning farzandi sifatida Ikkinchi jahon urushi yillari Rossiyaning Ivanovo viloyatida mehnat frontida bo‘ldi, ta’qib va haydovlar ostida o‘qishni oxiriga yetkazdi, o‘qituvchi bo‘lib yetishdi.

Men Ulug‘bek aka Elbekov bilan qarindosh sifatida yaqin munosabatda edim. Mustaqillikning dastlabki yillarida Sunnat Ahmedov bilan birgalikda Shermuhamedovlar oilasiga bag‘ishlangan ko‘rsatuv tayyorladik. Unga Ulug‘bek akani taklif etdim. Teletomoshabinlarga ota-onalari Elbek va Muborak aya haqida, tog‘alari Mirmulla, Mirmuhsin va Mirmuslim Shermuhamedovlar haqida ko‘pchilikka ma’lum bo‘lmagan ancha e’tiborli voqealarni so‘zlab berdi. Ulug‘bek aka Elbekov 2006-yilda 84 yoshida vafot etdi.

Atoqli pedagog, shoir, yozuvchi va folklorshunos olim Mashriq Yunusov – Elbek ijodining avj pallasiga ko‘tarilayotgan bir davrda – 1937-yilning 13-avgustida dahshatli qatag‘on mashinasi uni ham o‘z komiga tortdi. Elbek 1942-yilda sobiq sho‘ro davlatining eng chekka va eng sovuq o‘lkasi – Magadanning Kolimo jazo lagerlaridan birida o‘pka shamollashi kasaliga uchrab hayot bilan vidolashdi.

Istiqlol, mustaqillik uning ruhi pokini, o‘lmas asarlarini ona xalqiga qaytardi, u tug‘ilib o‘sgan Bo‘stonliq tumanining markazi G‘azalkentda “Elbek bog‘i” majmuasi tashkil etildi, uning muhtasham haykali qad ko‘tardi. Shoirning “Armug‘on” masallar to‘plami e’lon qilindi, eng sara asarlarini o‘z ichiga olgan “Tanlangan asarlar”i ijodkorning 100 yilligi munosabati bilan 1999-yilda nashr etildi.

Ulug‘bek DOLIMOV,

pedagogika fanlari doktori

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi,

2021-yil 5-noyabr, 45 (4652)-son,

“Jadidchilik harakati namoyandasi Elbek hayoti va faoliyatiga bir nazar” maqolasi