So‘z boshi. Sho‘rolar davrida barcha ijtimoiy fanlar, shu jumladan, tarixshunoslik ham o‘ta siyosiylashtirilgan bo‘lib, tarixiy jarayonlar marksizm-leninizm mafkurasi nuqtai nazaridan yoritilgan. Xususan, bizning o‘tmishimizdagi ko‘p masalalar noto‘g‘ri talqin qilingan, soxtalashtirilgan, ba’zilariga esa taqiqlar qo‘yilgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng tariximizning ana shunday, sho‘rolar davrida o‘rganilmagan, soxtalashtirilgan va noto‘g‘ri talqin etilgan sahifalarini birlamchi manbalar asosida qayta tadqiq qilish milliy tarixshunosligimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biriga aylandi.

O‘zbek davlatchiligi tarixi milliy mafkura tamoyillari asosida qaytadan yozildi va yozilmoqda. Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur, Imom al-Buxoriy singari buyuk davlat, fan va madaniyat arboblarining Vatanimiz tarixidagi o‘rni va jahon madaniyatiga qo‘shgan hissasi, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori, Cho‘lpon singari ma’rifatparvar jadidchi bobolarimizning milliy ozodlikka erishish uchun olib borgan kurashi kabi masalalarni tadqiq qilishga yo‘l ochildi.

Sho‘rolar davrida siyosiylashtirilgan va soxtalashtirilgan munozarali mavzulardan biri sug‘dlar va ularning avlodlari masalasi edi. Sovet tarixshunosligida sug‘dlar O‘rta Osiyoning tub aholisi bo‘lgan, ularning avlodlari esa bugungi tojiklardir, deya qabul qilingandi. Hozir ham zamonaviy jahon tarixshunosligining yevropotsentrizm va paniranizm g‘oyalariga asoslangan ba’zi yondashuvlarida shunday qarash mavjud. Ushbu maqolada biz ana shu masalaga aniqlik kiritishga harakat qilamiz.

Sug‘dlarning kelib chiqishi. Sug‘dlar O‘rta Osiyo hududlarida yashagan qadimgi xalqlardan biri hisoblanadi. Ular mintaqa tarixi bo‘yicha eng qadimgi yozma manba hisoblangan “Avesto”da tilga olingan. Ahamoniylar davrida yozilgan toshbitiklar va qadimgi yunon manbalarida ham sug‘dlar tilga olingan. Lekin ular O‘rta Osiyoning tub aholisi bo‘lmagan. Sug‘dlarning kelib chiqishi miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida O‘rta Osiyo hududlariga bostirib kelgan ko‘chmanchi oriy qabilalari bilan bog‘liq[1].

Ma’lumki, O‘rta Osiyo dunyodagi ibtidoiy odam yashagan eng qadimgi mintaqalardan sanaladi: Selung‘ur, Teshiktosh g‘orlari, Ko‘lbuloq, Obirahmat manzillari va hokazo. Miloddan avvalgi VI–V mingyilliklarda Markaziy Osiyoda 3 ta madaniyat o‘chog‘i bo‘lgan – Jaytun, Kalta Minor va Hisor madaniyatlari.

Jaytun madaniyati O‘rta Osiyoning janubi-g‘arbiy hududlarida neolit davrida, miloddan avvalgi VI–V mingyilliklardan boshlab tarqalgan. Ular asosan sug‘orma dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar va ilk sug‘orish inshootlarini barpo etganlar. Bu madaniyat zaminida keyinchalik (milloddan avvalgi III–II mingyilliklarda) shaharchilik madaniyati vujudga kelgan.

Olimlarning taxmin qilishicha, Jaytun madaniyatining aholisi dravid tilida so‘zlashgan. Miloddan avvalgi II mingyillikda ko‘chmanchi oriy qabilalari O‘rta Osiyoga ommaviy kirib kelib, ularni janubi-sharq tomonga siqib chiqargan va Hindiston yarimoroliga qadar ta’qib qilib borgan. Hozirgi kunda dravid tili o‘lik til hisoblanadi, lekin uning qoldiqlari qadimgi sanskrit (hozirgi hind) tilida, dravid aholisining irqiy qoldiqlari esa Hindiston yarimorolining janubiy qismida saqlangan.

Demak, sug‘dlarning ajdodi – oriylar tub mahalliy aholi emas, balki O‘rta Osiyoga kelgindi ko‘chmanchi qabilalar bo‘lgan. Hozirgi kunda hind va eroniy tillarda so‘zlashuvchi barcha xalqlar oriylarning avlodlari hisoblanadi.

Sug‘dlar va forslar. Sug‘dlarning tili eroniy tillar oilasi kirsa ham, ular bilan forslar o‘rtasida hech qachon siyosiy, iqtisodiy va madaniy yaqinlik bo‘lmagan. Ahamoniylar davrida (miloddan avvalgi VI–V asrlar) sug‘dlar forslarga qaram bo‘lib, juda katta miqdorda o‘lpon va soliqlar to‘lab turishga majbur bo‘lgan. Ahamoniylar poytaxti xarobalari Persepoldagi podsho saroyi devorlariga solingan bo‘rtma suratlarda sug‘dlarning Eron shohiga o‘lpon keltirish marosimi tasvirlangan. Qarzga botib, xonavayron bo‘lgan yoki kambag‘allashib qolganlar, ish qidirib yurgan mardikorlar qul qilingan va asosan uy yumushlarida ishlatilib, “kurtash” deb atalgan. Ahamoniylarning shaharlarida Sug‘diyonadan keltirilgan “kurtash”, ya’ni uy qullaridan qurilish, toshtaroshlik va qurolsozlik ishlarida ham keng foydalanilgan. Shuning uchun Ahamoniylar davlati qulaganda sug‘dlarda forslarga nisbatan hamdardlik hissi bo‘lmagan, aksincha, quvonganlar. Keyingi davrlarda sug‘dlar va forslar bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan turli davlatlar (Eron va Turon)ning tarkibga kirgan va bu xalqlarni bir-biri bilan bog‘lovchi hech qanday rishtalar bo‘lmagan.

Buyuk ipak yo‘lidagi savdo aloqalarida ham sug‘dlar va forslar o‘zaro raqobatdosh bo‘lgan. VI asr o‘rtalarida turk xoqoni Istami Buyuk ipak yo‘lini tiklab, Eron va Vizantiya bilan savdo aloqalarini o‘rnatishga intilgan. U Sosoniylar shohanshohi Xusrav I Anushirvon huzuriga Maniax ismli sug‘dni elchi qilib jo‘natgan. Forslar Maniax olib borgan ipak matolarni sotib olib, ko‘z o‘ngida yoqib yuborgan. Bu bilan turklar va sug‘dlarning Eron orqali Vizantiyaga ipak matolar olib o‘tishiga qarshiligini bildirgan. Natijada ular o‘rtasida iqtisodiy aloqalar o‘rnatilmadi. Shundan keyin turklar 568-yili Kaspiy va Qora dengizlarining shimol tomonidan o‘tgan boshqa yo‘llar orqali Maniaxni elchi sifatida Konstantinopolga yuborib, Vizantiya bilan savdo aloqalarini o‘rnatdilar.

Sug‘dlar va forslar o‘rtasida madaniy yaqinlik ham bo‘lmagan. Qadimgi Sharqda madaniy aloqalarning rivojlanishida tillarning yaqinligi emas, balki diniy mansublik ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lgan. Chunki u yoki bu xalqning madaniyati, ya’ni yashash tarzi, urf-odatlari, bayramlari, nikoh va dafn marosimlari va hokazolarning qanday bo‘lishini belgilovchi asosiy omil din edi.

Eronda Ahamoniylar davridan boshlab arablar bosqiniga qadar zardushtiylik dinining eng aqidaviy shakli hukmronlik qilgan. Hech qanday mazhablar va firqalarga yo‘l berilmagan, boshqa dinlar ham ta’qib etilgan. Sug‘dlarning dini esa aqidaviy zardushtiylikdan anchagina farq qilgan, har qalay, ilk o‘rta asrlarda. Masalan, sug‘dlarning VII–VIII asrlarda Panjikent shahrida faoliyat olib borgan ibodatxonasining zardushtiylik diniga hech qanday aloqasi yo‘q. Quyosh nurlarining ibodatxona ichiga tushishi uchun iloji boricha keng sharoit yaratilgan. Diniy marosimlarda musiqa va raqs ishlatilgan. Bu yerga kelgan odamlar ibodatxonaga mevalar tortiq qilganlar.

Sug‘dlarning dafn marosimlarida marhum ustida yig‘i-sig‘i marosimi o‘tkazilgan. Marhumlarni ko‘mish ham forslarnikidan farq qilgan. Sug‘dlar olovga ham, butlarga ham sig‘inganlar. Narshaxiyning “Tarixi Buxoro” asarida yozilishicha, islomga qadar buxoroliklar butparast bo‘lganlar. Qutayba ibn Muslim Samarqand shahrini egallaganda ibodatxonalardagi barcha butlarni bir yerga to‘plab, yoqib yuborgan. Sug‘diyonaning Buxoro, Baykand, Varaxsha, Panjikent singari boshqa shaharlaridagi ibodatxonalarda ham butlar turgan. Bularning hammasi aqidaviy zardushtiylikka, ba’zilari esa umuman zardushtiylik dinining qonun-qoidalariga zid hisoblanadi.

Bundan tashqari, islomga qadar sug‘dlarning bir qismi buddaviylik diniga, boshqalari nasroniylikka, shuningdek, moniylikka e’tiqod qilgan. Sug‘dlarga xos eng muhim jihatlardan biri, ular aqidaparast forslardan farqli o‘laroq juda bag‘rikeng xalq bo‘lgan. Hatto shaharlarda bir ko‘chaning o‘zida otashparastlar va butparastlarning ibodatxonalari qurilishi mumkin edi.

O‘rta Osiyo hududlariga arablar bostirib kelganda ham sug‘dlar va forslar bir-biriga qarama-qarshi kuchlar tarkibiga kirgan. Forslar islom dinini qabul qilib, arablarning O‘rta Osiyoga yurishlarida faol ishtirok etganlar. Arab tilidagi manbalarda ular “mavlo” deb atalgan. Sug‘dlar esa turklar bilan birlashib, bosqinchilarga qarshi milliy ozodlik uchun kurash olib borganlar.

Arab va forslar O‘rta Osiyoni uzil-kesil bosib olib, bu yerda islom dini keng yoyilgandan keyin ham sug‘dlar va forslar o‘rtasida etnik va madaniy yaqinlik bo‘lmagan. XI asrda yashagan turk olimi Mahmud Koshg‘ariy “Devon lug‘ot at-turk” asarida “sug‘dlar doimo o‘zlarini forslar bilan qo‘shilib ketishdan saqlaganlar”, deb yozgan.

Sug‘dlar va turklar. O‘rta Osiyoda sug‘dlar, boxtarlar va xorazmiylar qadimdan o‘troq hayot tarzida, shahar va qishloqlarda yashaganlar. Ulardan tashqari cho‘l va dashtlarda, shuningdek, tog‘li hududlarda turli davrlarda ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qavmlar yashagan: saklar, massagetlar, yuechjilar, xiyoniylar, kidariylar, eftaliylar va turklar.

Sug‘dlar O‘rta Osiyo tarixida chuqur iz qoldirgan bo‘lsa ham, hech qachon mustaqil davlat qurmaganlar. “Avesto”ga ko‘ra, oriylar jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida (miloddan avvalgi I mingyillikning birinchi yarmida) sug‘dlar alohida bir jamoa bo‘lib yashagan. Lekin undan keyingi davrlarda turli bosqinchilarga: miloddan avvalgi VI–V asrlarda forslarga, miloddan avvalgi IV–III asrlarda yunonlarga qaram bo‘lganlar. Keyinchalik esa kushanlar, xiyoniylar, kidariylar, qang‘lilar, eftaliylar va turklar qurgan davlatlar tarkibiga kirganlar.

Sug‘dlar tarixida ularning Turk xoqonligi tarkibiga kirgan davri alohida ahamiyatga ega. Ma’lumki, O‘rta Osiyo turklarining bir qismi azaldan o‘troq hayot tarzida yashab, dehqonchilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelganlar. Turk xoqonligiga asos solgan Ashina turklari ham dastlab Oltoy tog‘larida temir qazib chiqarish bilan shug‘ullangan va o‘troq hayot tarzida bo‘lgan. Keyinchalik ko‘chmanchi turk qabilalarini o‘z atrofiga birlashtirib, kuchli davlat qurganlar.

Ashina turklari o‘z davlatining dastlabki davrlaridanoq ularga qaram bo‘lgan o‘troq xalqlarning madaniy qadriyatlari va imkoniyatlaridan samarali foydalanganlar. Avvalambor, sug‘d tilini turk tili bilan bir qatorda davlat tili darajasiga ko‘targanlar. Turk xoqonlarining atrofida oliy martabali aslzoda sug‘dlar ko‘p bo‘lib, davlat boshqaruvi ishlarida faol qatnashganlar. Xususan, turk xoqonlari sug‘dlarga Buyuk ipak yo‘lidagi xalqaro savdoni rivojlantirish vazifasini yuklagan. Sug‘dlar muhim davlat topshiriqlari bilan Xitoy, Eron, Vizantiya kabi davlatlarga elchi qilib yuborilgan.

Turk xoqonligining xalqaro aloqalari kengayib, davlat, xususan, madaniy hayot yuqori darajada rivojlangan. VI–VIII asrlarda yuz bergan bunday yuksalish jarayonini shartli ravishda “turk uyg‘onish davri” deb atash mumkin. Turk xoqonligi davrida shaharsozlik, me’morchilik va san’at taraqqiy etib, kushonlar davrining xiyoniylar va eftaliylar hukmronligi payti (IV–V asrlar)da tushkunlikka tushib qolgan va yo‘qotilgan madaniy qadriyatlari qayta tiklandi va yana ham yuksak darajaga olib chiqildi. Turklar O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy yutuqlarini o‘zlariga xizmat qildira oldilar va ularni turk tamaddunining mulkiga aylantirdilar.

Turklarda yagona din yo‘q edi, har xil dinlarga e’tiqod qilganlar. Shuning uchun barcha dinlarga bag‘rikeng munosabatda bo‘lganlar. Bunda ularga moniylik ta’limoti juda yordam bergan. Chunki bu ta’limot turli dinlarning qadriyatlarini o‘z ichiga olgan va uning eshiklari yangi dinlar uchun ham ochiq edi. Turk xoqonligi davrida moniylik ta’limoti tangrichilik va shamanizmdan kiritilgan qadriyatlar bilan boyitilib, davlat diniga aylantirilgan.

Turklar moniylikni sug‘dlar yordamida qabul qilganlar. Shuning uchun moniylik bilan birga turklar orasida sug‘d tili va madaniyati ham keng tarqalgan. Moniylikka oid diniy matnlar asosan sug‘d tilida bo‘lgan. Diniy qadriyatlar bir bo‘lganidan keyin ibodatxonalar, urf-odatlar, bayramlar, nikoh va dafn marosimlari ham bir bo‘lgan. Bu esa turklar va sug‘dlar orasidagi etnomadaniy qorishuv jarayonlarining vujudga kelishi va jadallashuviga olib kelgan.

Sug‘dlar VII asr xitoy manbalarida “turklar bilan qo‘shilib ketgan xalq”, arman manbalarida esa “Turkiston mamlakatidagi turklarning bir urug‘i”, deb ta’riflangan. Hatto Turk xoqonligi zaiflashib, Xitoyga qaram bo‘lib qolgandan keyin sug‘dlar qisqa vaqt davomida deyarli to‘liq mustaqil bo‘lganida ham turklar bilan aloqalar uzilgani yo‘q, aksincha, yana ham ko‘proq rivojlandi.

Uyg‘ur xoqonligi (745–840-yillar)da moniylik davlat dini, sug‘d tili esa turk tili bilan bir qatorda davlat tili hisoblangan. Ular turk runik yozuvidan voz kechib, sug‘d alifbosiga asoslangan uyg‘ur yozuvini ishlatganlar. Keyinchalik bu yozuv O‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Islom dinini qabul qilmay, o‘z e’tiqodida bardavom bo‘lgan turklar sug‘d tilidagi diniy matnlardan XI–XII asrlarga qadar foydalanganlar. Yettisuvda, shuningdek, Talas va Chu vodiylaridagi baland tog‘larda qoyatoshlarga sug‘d tili bitilgan bunday matnlardan bir nechtasi saqlangan. Bitiklarda tilga olingan 100 dan ortiq ismlar va unvonlardan seziladiki, ularni yozib qoldirgan odamlar moniylikka e’tiqod qiluvchi turklar bo‘lgan.

Shunisi ahamiyatliki, ulkan hududlarni qamragan Turk xoqonligi davrida turklarga tobe bo‘lgan xalqlar biror marta qo‘zg‘olon ko‘tarmagan. Turklar o‘zlariga bo‘ysungan xalqlar, xususan, sug‘dlar orasida katta nufuzga ega bo‘lgan. Shuning uchun o‘zaro qarindoshchilik aloqalarini o‘rnatishga intilganlar. Manbalarda turklar va sug‘dlar o‘rtasida qurilgan oilalar to‘g‘risida juda ko‘p ma’lumotlar mavjud. Hatto sug‘d tilida teriga yozilgan hujjat – nikoh shartnomasi ham saqlangan. Bu etnik jarayonlar oxir oqibatda sug‘dlarning O‘rta Osiyoda va Sharqiy Turkistonda yashovchi mahalliy o‘troq va shahar turklari orasiga ixtiyoriy ravishda singib ketishiga olib keldi.

IX–X asrlarda O‘rta Osiyoda arab va fors bosqinchilarining istilosi muhitida sug‘dlar va turklarning etnomadaniy qorishuv jarayoni yakuniy bosqichga kirgan edi. Bu hol “Devon lug‘ot at-turk” asarida ham ifodasini topgan. Koshg‘ariyning yozishicha, XI asr o‘rtalarida “Balosog‘un va Taroz shaharlarining aholisi asosan turk va sug‘d tilida so‘zlashgan. Faqat turk tilini biluvchi odamlar ham ko‘p bo‘lgan. Lekin faqat sug‘d tilini biluvchi odamlar deyarli qolmagan edi”. Kitobning boshqa yerida yana yoziladi: “Sug‘dlar faqat sug‘d va turk tillarida so‘zlashadilar va o‘zlarini forslar bilan qo‘shilib ketishdan saqlaydilar, shuning uchun ularning ko‘pchiligi turklar bilan qo‘shilib ketdi”.

Ayon bo‘lmoqdaki, o‘sha davrda sug‘dlarning turklar bilan etnik qorishuv jarayoni so‘nggi bosqichga kirgan edi. Shundan keyin sug‘dlar mahalliy o‘troq va shahar turklarining ichiga tabiiy va ixtiyoriy ravishda singib ketganlar. Yana bir bor ta’kidlash joiz, sug‘dlar o‘zlarini forslardan yiroq tutganlar va ular bilan qo‘shilib ketishni istamaganlar. Bu holat, shubhasiz, butun O‘rta Osiyo va Sharqiy Turkiston hududlariga ham xos bo‘lgan. Shunisi diqqatga sazovorki, sug‘dlarning arablar va forslar bilan etnik qorishuvi haqida ma’lumot beruvchi birorta ham manba yoki hujjat yo‘q. Vaholanki, bu tillarda yozilgan asarlarning soni turk tilidagi kitoblarga nisbatan juda ham ko‘p.

Sug‘dlarning avlodlari. Maqola avvalida aytganimizdek, sho‘rolar tarixshunosligida O‘rta Osiyoning qadimgi eroniy tilli aholisi madaniyatining davomchisi hozirgi tojiklardir, degan fikr qabul qilingan edi. Hozir ham rus va tojik tarixshunosligida bu fikr mavjud. Aslida esa unday emas. Biz yuqorida keltirgan ma’lumotlar buning yaqqol dalilidir.

Fors tili g‘arbiy eroniy tillar guruhiga mansub bo‘lib, O‘rta Osiyoda kelgindi til hisoblanadi. O‘rta Osiyoning qadimgi eroniy tillari esa sharqiy eroniy tillar guruhiga kirgan va g‘arbiy eroniy tillardan katta farq qilgan. Ilk o‘rta asrlarda sug‘dlar madaniy jihatdan (din, urf-odat, dafn marosimi...) kelgindi forslarga emas, balki qo‘shni o‘troq va shahar turklariga yaqinroq bo‘lganlar. Eng muhimi, sug‘dlar forslar kabi aqidaparast emas, balki turklar kabi bag‘rikeng edilar. Shuning uchun ularning etnomadaniy qorishuv jarayonlari tabiiy va ixtiyoriy kechgan. Turk xoqonligidagi qulay etnosiyosiy muhit bu jarayonni yana ham tezlashtirdi. Arab va fors bosqinchilarining O‘rta Osiyoga kirib kelishi esa ularga qarshi birgalikda kurashgan sug‘dlar va turklarni yana ham jipslashtirdi.

Sug‘d tilining lahjalaridan biri Zarafshon vodiysining yuqori qismida, baland tog‘lardagi Yag‘nob qishlog‘ida hozirgacha saqlangan. Bu qishloqda ikki mingga yaqin aholi yashaydi va sug‘d tilida so‘zlashadi. Shunisi diqqatga sazovorki, yag‘nobliklar haligacha (ming yil o‘tgan bo‘lsa ham) atrofdagi tojiklar bilan qo‘shilib ketmaganlar va o‘zlarini ulardan ajratadilar. Irqiy belgilari ham mutlaqo boshqacha va tojiklarnikidan tubdan farq qiladi. Bu yerlarda yashovchi tojiklar yag‘nob tilini tushunmaydilar. Ayni paytda, yag‘nob tilida qadimgi turk tilidan o‘zlashgan so‘zlar ko‘p. Demak, ularning uzoq o‘tmishdagi ajdodlari qadimgi turklar bilan yaqin muloqotda bo‘lganlar.

Ming yil oldin sug‘dlar o‘zlarini forslar bilan qo‘shilib ketishdan qanday saqlagan bo‘lsa, bugungi kunda yag‘nobliklar ham o‘zlarini tojiklar bilan qo‘shilib ketishdan saqlaydilar. Bu haqiqat yana bir bor manbalarda keltirilgan ma’lumotlarni tasdiqlaydi va sug‘dlarning kelgindi arab va forslar bilan emas, balki mahalliy o‘troq va shahar turklari bilan qorishib, oxir oqibatda XI–XII asrlarda ularning ichiga singib ketganidan dalolat beradi.

Pomirliklar bilan ham xuddi shunday. Ular XIX–XX asr boshlarida fors tilini begona til, tojiklarni esa “turli yerlardan ko‘chib kelgan kelgindilar” deb hisoblaganlar. Farq yana shundan iboratki, pomirliklar XI asrdan boshlab hozirgacha islom dinidagi shia mazhabining “ismoiliya” firqasiga mansub. Tojiklar esa o‘zbeklar va afg‘onlar singari sunna mazhabiga rioya qiladilar. Hozirgi kunda ham pomirliklar o‘zlarini “tojik” deb hisoblamaydilar. Demak, bu xalqlar tojiklarni kelgindi va begona xalq deb biladi va ming yildan keyin ham ular bilan qorishishni istamaydi. Shuning uchun “sug‘dlarning avlodlari va davomchilari tojiklardir” degan qarash mutlaqo xatodir va haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi.

Umuman olganda, tarixda hech qachon “tojik tili” degan tushuncha va “tojik xalqi” degan alohida etnik birlik bo‘lmagan. Bu tushunchalarni rus mustamlakachilari o‘ylab topgan. Aslida “tojik tili” bu – fors tilidir. Islomga qadar turklar uchun din tili sug‘d tili bo‘lgan bo‘lsa, keyin bunday vazifani yangi fors tili o‘tagan. Chunki islom dinini forslar orqali qabul qilganlar. Shuning uchun eski diniy e’tiqod bilan birga sug‘d tili ham yo‘qolganidan keyin uning o‘rnini yangi fors tili egalladi.

Arab alifbosiga asoslangan yangi fors tilining yuksalishida ham turklarning xizmati katta bo‘lgan. Turkiy sulolalar (Somoniylar, G‘aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar) yangi fors tilida ijod qiluvchi shoirlarga homiylik qilganlar. Forslarning o‘zi esa dastlab “yangi fors tili”ni inkor etganlar va faqat arab tilida muomala qilganlar. Erondagi fors hukmdorlari yangi fors tilida ijod qiluvchi shoirlarni qabul qilmaganlar va ular yozgan she’rlarni “shirk” deb yoqib tashlaganlar.

“Tojik xalqi” degan tushunchani rus olimi V.V.Bartold sho‘rolar hukumatining topshirig‘iga binoan “ilmiy asoslab” bergan. Chunki rus mustamlakachilarining asosiy maqsadi “oriylarning avlodi bo‘lmish tojiklar”ni turklarning “zulmi”dan “ozod etish”, ular bilan birga “yangi oriylar”, ya’ni ruslarning Turkistonga abadiy egalik qilishiga “ilmiy asos” yaratish edi.

Tojiklarning tili fors bo‘lsa ham, forslar ularni o‘zlaridan farqlaganlar. Fors tilining o‘rta asrlarda tuzilgan izohli lug‘atlarida “tojik” so‘ziga shunday ta’rif berilgan: “tojik bu – arabning Eronda tug‘ilib o‘sgan bolasidir”. Ayon bo‘ladiki, tojiklar arablarning forslar bilan qorishuvidan hosil bo‘lgan ikki tilli bir jamoa edi. Ular Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida, Iroqdan Hindiston va Xitoygacha bo‘lgan hududlarda boshqa xalqlar ichida alohida jamoa bo‘lib yashab kelganlar. Arablardan ham, forslardan ham farq qilganlar, chunki kelib chiqishi arab, tili esa fors bo‘lgan.

O‘rta Osiyo shaharlarini bosib olgan arab va fors istilochilari dastlab ikki tilli (arab va fors) bo‘lgan. Keyinchalik esa ularning asosiy tili forscha bo‘lib qolgan. Bu qorishuvdan hosil bo‘lgan etnik qatlam keyinchalik “tojik” deb atalgan. Keyingi asrlarda uning tarkibi Erondan ko‘chib kelganlar hisobiga ko‘payib borgan. Lekin bu qatlam hech qachon alohida bir xalqni tashkil etmagan. Chunki uning ichida hech qanday yaxlitlik bo‘lmagan. Tojiklar sunna mazhabiga, forslar esa shia mazhabiga rioya qilganlar. Qolaversa, fors tili turklarning ham ikkinchi tili hisoblangan, chunki madrasalarda darslar shu tilda olib borilgan, diniy matnlar, ya’ni Qur’oni Karim oyatlarining tafsirlari va hadislar ham ko‘pincha fors tilida talqin etilgan. Umuman, O‘rta Osiyoda til hech qachon etnik mansublik ko‘rsatkichi bo‘lmagan. Chunki bu mintaqa qadimdan ikki har xil madaniyatning chegarasi emas, balki qorishuv yeri bo‘lib kelgan. Shuning uchun aholi har doim ikki tilli bo‘lgan. Islomgacha turk va sug‘d tillari, islom davrida esa turk va fors tillari barobar ishlatilgan. O‘zbek xalqi ham rus bosqiniga qadar ikki tilli bo‘lgan, shundan keyin mustamlakachilar yagona xalqni o‘zlarining siyosiy maqsadlarida parchalab tashladi va bir-biriga qarama-qarshi qilib qo‘ydi. Chunki qadimdan barcha bosqinchilarning shiori bir bo‘lgan: “bo‘lib tashla va hukmronlik qil”.

Shamsiddin KAMOLIDDIN,

tarix fanlari doktori, professor