Xiyobondagi o‘rindiqqa o‘tirdim. O‘smir yigit telefonidan ko‘z uzmay, biroz siljib joy berdi. Uning telefonida ijtimoiy tarmoqlarda mashhur bo‘lgan ayol er-xotin munosabatlari haqida beparda gaplar bilan fikr bildirardi. O‘smir yigit yonida o‘tirganimga, yo‘lakdan xotinlar, qizlar o‘tib qaytayotganiga parvo ham qilmay baland ovozdagi bu gaplarni bemalol tinglardi. Men esa nafaqat o‘zbeklarga, balki Sharq xalqlariga xos uyat, andisha qayerga yo‘qoldi deya o‘yladim. “Mana shunday tuyg‘ularga darz ketishi aslida o‘zlikdan uzoqlashish, insoniylikni yo‘qotish emasmi?”, “Bugungi shiddatli, global dunyoda asl qadriyatlarni qanday asrashimiz kerak?”, “Yo‘qotilgan tuyg‘ularimizni qanday tiklaymiz?” kabi savollarga javob topish, millat o‘zligini asrash borasida fikr almashish uchun adabiyotshunos, filologiya fanlari nomzodi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi Zuhriddin Isomiddinov va filologiya fanlari nomzodi, adabiyotshunos Rahmon Qo‘chqor domlalarni suhbatga chorladik.

Boboravshan G‘oziddinov:

– Zuhriddin aka, siz tengi avlod – Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Omon Matjon, qolaversa, sizdan katta avlod – Odil Yoqubov, Ozod Sharafiddinovlar tengi bir guruh ziyolilar xalqni o‘zlikni tanishga chaqirdi. Vaholanki, o‘sha paytlar hali sovet tuzumining dinsizlik, o‘zlikni yo‘qotishga qaratilgan qattol siyosati o‘z kuchida edi. Ular o‘zining g‘oyasini majburan tiqishtirayotgan bir vaqtda qanday kuch, nima sabab tufayli o‘sha davrning yosh yigit-qizlari o‘zlikka qaytish, mustaqil bo‘lish degan g‘oya atrofida birlasha oldi?

Shu o‘rinda qiziq ziddiyat bor. Bugun hukumat o‘zlikni tanish, jamiyatni bir butun millat sifatida yuksaltirish kerak degan siyosatni yuritmoqda. Qolaversa, ildizi, qadriyatlari bir bo‘lgan turkiy xalqlar orasida hamjihatlik g‘oyasi ilgari surilmoqda. Ya’ni bizga kerak bo‘lgan, bir zamonlar orzu qilingan murod yo‘li ochiq. Ammo yoshlar orasida boshqa xalqlar madaniyatiga mahliyolik, ularga o‘xshashga qiziqish kuchayib borayapti. Olomon madaniyati, “faqat men” degan g‘oya kuchaymoqda. Buning sabablari nimada deb o‘ylaysiz?

Zuhriddin Isomiddinov:

– Avvalo mavzuga biroz kengroq qaraydigan bo‘lsak, hamma zamonlarda katta avlod yoshlar aynib borayapti deb yozg‘irgan. Lekin siz ta’kidlagan ma’noda, 1960-yillarga nazar tashlasak, istibdod davri, mustabidlar o‘rislashish siyosatini yurgizayotgan edi. Hatto o‘zbeklarni “grob”ga solib, janozasiz ko‘mganlarini ko‘rdik. Bu kommunistcha dafn etish deyilardi. Lekin uning kommunizmga aloqasi yo‘qligini yaxshi bilardik. O‘sha vaqtlardan boshlab yoshlarda ichki bir isyon shakllandi. Uyg‘onish boshlandi. To‘g‘ri, ular birdan bayroq ko‘tarib ko‘chaga chiqmagan. Bu xatarli ham edi. Chunki o‘n besh yil oldin, 1950-yillar boshidagi repressiya siyosatining dahshati, sovuq shamoli uzoqlashib ulgurmagandi. Endi ular qanday yurak yutib, repressiyadan 10-15 yil o‘tmasdan o‘zlikka qaytish g‘oyasi atrofida birlashdi?! Mening bitta javobim bor, o‘sha avlod ma’rifatli avlod edi!

O‘zbek xalqi tarixida bir necha bor madaniy ko‘tarilish bo‘lgan. Hech shubhasiz, o‘tgan asrning 60-yillarida xalqimizning milliyligi barq urib gulladi. Ular biz bugun erisha olmayotgan milliylik darajasiga ham chiqa olgan. Biz nomini tilga olganimiz Abdulla Oripov, Erkin Vohidovlar ko‘zga ko‘ringan bayroqdorlar edi. Ularning atrofida turli soha kishilaridan iborat juda katta ziyolilar guruhi bor edi. Ular tinimsiz kitob o‘qirdi. Umuman butun xalq kitobxon edi. “Fan va turmush” degan jurnal o‘sha paytda o‘zbek xalqining o‘qituvchisiga aylangan edi. Keyinroq “Guliston” jurnali chop etila boshladi. Yoki “Toshkent oqshomi” gazetasi yuz minglab nusxada bosilardi. Bunday nashrlar har bir xonadonga kirib borardi. Demoqchimanki, 1960-yillar avlodining uyg‘onishiga sabab ulardagi ma’rifat kuchi edi. Hozir ham ayrim qishloqlarga borganimda gohida yoshi saksondan oshib ham mutolaadan to‘xtamagan o‘sha avlod vakillariga duch kelaman. Suhbatlashgandayoq seziladi, ular bilimli odamlar. Faqat bilimligina emas, ma’rifatli, nihoyatda ziyoli odamlar.

Nazarimda, ular o‘zbek xalqi hali kelajakda yuksak cho‘qqilarni zabt etishiga ishonardi. Afsuski, men bugun yana ikki yuz yildan keyin xalqimizning qanday qiyofada bo‘lishini tasavvur qila olmayman. Shu haqida o‘ylab, jamiyatimizni kuzatganimda ichimda bir hadik paydo bo‘ladi.

Rahmon Qo‘chqor:

– Ustoz, (Zuhriddin Isomiddinovga yuzlanib) yaxshi bilasiz, tarix aylanadi. Xohlaysizmi-yo‘qmi, jamiyat hayotida Hegeldan qolgan o‘sha dialektika amal qiladi. Endi mavzuning ildiziga teranroq nazar tashlasak...

Shu mavzuda o‘ylab kelayotgan fikrlarimni savol shaklida o‘rtaga tashladingiz. Darhaqiqat, yetmish uch yil xudosizlikni targ‘ib qilgan, o‘zbekning jismi-joni qolsa ham, ma’naviyatini ildizi bilan yo‘q qilib yuboraman degan imperiya davrida ham xalq o‘zini saqlab qoldi. Shunga tomirlari dosh berdi. Zuhriddin aka, ilmiy ishim sabab arxivda “Туркестанские ведомости” gazetasini o‘rganganman. O‘sha gazetaning 1905-yilgi 28-sonida missioner, o‘sha mashhur Likoshinning maqolasi e’lon qilingan. Bilasiz, o‘sha davrda Turkiston bolalariga o‘ris tilini o‘rgatish siyosati yuritilgan. Likoshin ana shu til o‘qitish jarayonini o‘zicha tahlil qilib, o‘zbek bolalari o‘ris tilini o‘rganishga qiynalayotganini bayon etadi va buning sababini o‘zbeklar asli layoqatsiz xalq bo‘lsa kerak degan qo‘pol va bema’ni fikr bilan ifodalaydi. Xudoga shukurki, o‘sha gazetada oz-moz bo‘lsa ham tarixni biladigan ziyoli odamlar ishlagan ekan. Ular aynan shu fikrni belgilab, quyida izoh beradi. Bu izoh aslida bizning kim ekanimizni ochib bergan, xalqimizga chetdan turib xolis berilgan baho edi. Unda muallif xato fikrda ekaniga urg‘u berilib, o‘zbeklarning yashash sharoitiga mos uzoq tarixga ega ma’naviy, madaniy boyligi borligi, u to‘la-to‘kis xalqning xohish-istaklariga javob berishi, shu bois o‘zbeklarga boshqa millatlarning madaniyati qiziq emasligi ta’kidlanadi. Shu bilan birga o‘zbekni mavh etish oson emasligi, uning ma’naviyatini shariat ilmining olimlari (bu albatta, johil mullalar emas!), ziyolilar qo‘riqlashi aytiladi.

Bu izohni o‘qib mustabidlar 1980-yillarda xalqimizni o‘g‘ridan olib o‘g‘riga solayotgan bir paytda buyuk adib Chingiz Aytmatov “Правда” gazetasida e’lon qilgan “Hayot daraxti” maqolasi yodimga tushgan edi. O‘sha maqolada Chingiz og‘a o‘zbek xalqiga haqli ravishda katta baho berib, “o‘ris madaniyatining shakllanishiga ko‘hna Vizantiya sivilizatsiyasi qanchalar kuchli ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy jihatdan oyoqqa turishida o‘zbek xalqi madaniyati shunchalar katta rol o‘ynagan” degan edi.

Yana o‘sha “Туркестанские ведомости” gazetasidagi maqolaga berilgan izohga qaytsak... E’tibor qiling, bu Qodiriy bobo eslatgan tariximizning eng kir va qora kunlarida bo‘layotgan voqelik! Lekin o‘shanda ham bu intelligensiya qanchalik kuchini saqlagan-a?! Ustoz, bu hozir siz aytgan ziyoli qatlamning qudrati. Cho‘lpon, Fitrat, Qodiriy domla yashagan 1930-yillarga qadar ham o‘zbek xalqining “men”i bor edi. Ularni-ku qo‘ya turing, hatto yosh shoir G‘afur G‘ulom 1920-yillarning oxirida “Tillarda “Oh uring, yangi turmush-chun”, / Zehn okurkaday oyoq ostida” deb yozgan edi (okurka – tamaki qoldig‘i).

E’tibor bering, “tillarda yangi turmush qilamiz deya bong urayapmiz. Shu paytda zehn, tafakkur, iymon-e’tiqod, ma’rifat – hamma-hammasi sigaret qoldig‘iday oyoq ostida ezilib yotibdi” deydi. Mana o‘sha davrga berilgan baho, dahshat! Demoqchimanki, 1930-yillardan to 1960-yillargacha bo‘lgan oraliqda katta bo‘shliq paydo bo‘ldi. Baribir siyosiy muhitning ham ta’sirini tan olishimiz kerak. Xudoga shukur, 1950-yillarga kelib Stalinning o‘limi bilan qatag‘on siyosati biroz yumshadi va siz aytayotgan ziyolilar maydonga chiqishiga imkon tug‘ildi. Umuman, muhit mana shunday vaziyatga yetilib kelgan edi. Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Said Ahmad domlalar avlodida fikr erkinligi, uyg‘onish boshlandi. Keyin uni Abdulla aka, Erkin aka, Omon Matjon, Halima opalar keng ko‘lamda yoya bildi. Shu nuqtai nazardan savolingiz o‘zagiga kelsak, bugun qanday?

Bugun davlat siyosati o‘zlikni anglash, milliy madaniyatni gurkiratishni maqsad qilayotgan paytda, “ommaviy madaniyat”ni yengishga qiynalayotganimiz... Demak, hamma gap ziyolilarimizning ahvoliga kelib taqalayapti. Ziyoli degani faqat shoir-yozuvchi emas. Biz hozir faqat shoir-yozuvchilarimizni eslayapmiz. Zuhriddin aka, yodingizda bo‘lsa, o‘shanda qanday tarixchilarimiz, aniq fanlardan yuqori natijalarga erishgan olimlarimiz bor edi. Ulardagi ahillik, jipslikka havas qilsa arzir edi. Demoqchimanki, yalovbardor bo‘lishi kerak. Eng katta kema ham mayoqni mo‘ljal olib manzilga yetadi. Shu ma’noda yalov kimning qo‘lida?! Bugungi kunning yalovni baland ko‘tara oladigan Abdulla Oripovi yoki Erkin Vohidovi bormi? Bo‘lsa, qani?!

Afsuski, aksarimiz ozgina ijodimizni tama, bachki bir narsalar yo‘lida xarob qilayapmiz. Ana endi ayting-chi, siz aytayotgan bugungi avlod kimga ergashsin, kimning etagiga namoz o‘qisin?! O‘sha qatlam to‘shagining bir chetida o‘tirgan odam sifatida o‘zimga ham mana shu savolni beraman. Biz xalq intilayotgan ideallarni berayapmizmi? Yo‘q! Bo‘shliq esa nafaqat tabiatda, mafkurada ham, madaniyatda ham bo‘lmaydi.

Boboravshan G‘oziddinov:

– Rahmon aka, hozir yalovbardor yo‘q dedingiz. Siz 1990-yillarda tayyorlagan ko‘rsatuvlaringizda tuyg‘ular haqida gapirgansiz. O‘shanda uyat haqida aytib, hammaning ham oldida aytib bo‘lmaydigan gaplar borligi haqida fikr yuritgansiz. Kechirasiz, ammo o‘sha ko‘rsatuvdagi fikrlarni bugungi avlod qabul qila olmaydi. Negaki, faqat er-xotin o‘rtasida bo‘ladigan gaplarni ham ijtimoiy tarmoqlarda bemalol aytayapmiz. Bunday gaplar qandaydir maslahat berish yoki bilmagan narsani so‘rash uchun emas. Shunchaki hazil tariqasida ham bemalol aytilayapti. Aytmoqchi bo‘lganim, tuyg‘ular ham, siz aytgan mayoq ham o‘zgardi. Bugun mayoq faqat yozuvchi-shoir, umuman ziyoli bo‘lishi shart emas degan qarash shakllandi. Masalan, AQShni oling, u yerda mafkura borasida ancha erkinlik bor. Biz uyat deb biladigan ba’zi g‘oyalar bilan ham ular bemalol yashamoqda. Yoshlarimiz ma’naviy jihatdan mutlaq erkin bo‘lsa ham o‘shanday iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakat barpo etishni istaydi. Tasavvur qiling, kimlardadir o‘sha mayoqni baland ko‘tarish uchun istak ham, kuch va shijoat ham yetarli bo‘lsa, mana shunday dunyoqarashga ega yoshlarni qanday qilib ortidan ergashtira oladi?

Rahmon Qo‘chqor:

– Avvalo tuyg‘ular o‘zgardi degan gaplarga mutlaqo qo‘shilmayman! Odam bolasi yaralgandan to qiyomat qadar uning tuyg‘ulari o‘zgarmaydi. Deylik, Odam Ato Momo Havoning qo‘lini ilk bor ushlaganida yuragida qanday hodisa ro‘y bergan bo‘lsa, XXI asrdagi balog‘at yoshiga yetgan yigitning qo‘li suygan qizining barmog‘iga tegib ketganida ham xuddi o‘sha tuyg‘uni his etadi. Insoniyatga berilgan tuyg‘ular o‘zgarmaydi ham, yo‘qolmaydi ham. Gap o‘sha tuyg‘ularning qo‘zg‘atuvchisida. Yaxshi bilasiz, insonning jism-u jonida ham shayton, ham rahmon yashaydi. Ta’lim-tarbiya, ma’rifat orqali rahmoniy tuyg‘ular kuchaysa, aksi bo‘lganida shaytoniy tuyg‘ular markazga chiqadi.

G‘arb, umuman rivojlangan mamlakatlar hayotidan birmuncha xabardor inson sifatida aytishim mumkinki, ularda siz aytayotgan “ommaviy madaniyat”ga ergashgan olomon biz o‘ylagandan ancha kam. Masalan, uch million aholi yashaydigan shaharida nari borsa o‘nta xonadonda o‘shalarning bayrog‘i bor, xolos. Va bu narsa ularning asriy an’analariga, mumtoz madaniyatiga daxl qila olmaydi. O‘sha jamiyatlarda yo‘ldan adashganlarga shusiz o‘lib borayotgan bo‘lsang yashayver qabilida ish tutiladi. Hech qachon ular dominant rolga chiqa olmaydi. Xuddi shu G‘arbning kutubxonalari, biz yurish mumkin emas degan yozuv osib qo‘yadigan o‘tloqlari kitobxon yoshlar bilan to‘la. Istagan odam istalgan vaqtda bemalol kirib kitob, siyohi qurimagan gazeta-jurnallarni o‘qishi mumkin. Ularda ma’naviyat, ma’rifat, o‘zining ichki “men”ini asrash biz o‘ylagandan ancha kuchli. Bitta misol, butun dunyo ingliz tilini jahon tili deb biladi. Lekin Fransiyaga borib inglizcha savol berib ko‘ring, birov javob berar ekanmi?! Ular inglizchani biladi, lekin fransuzcha gapir deydi. Agar shu aynish bo‘lsa, ular tilidan tonishi, o‘zligini unutishi kerak edi.

Shu ma’noda, birodar, siz bitta gapni to‘g‘ri aytdingiz, mayoqlar o‘zgarib ketdi. Suhbatimiz boshida eslaganimiz milliy istiqlol g‘oyasi Oripovni, Vohidovni, Omon Matjonni tug‘dirdi. Xudoga shukur, bugun milliy istiqlolga erishdik. Ochig‘i, 32 yil mobaynida o‘zbek xalqi laylak haydab yurgani yo‘q, juda ko‘p yutuqlarga erishdik. Endi bizga yangi manzillar kerak. Bu manzillarni kimlar belgilaydi-yu, kimlar unga olib boradi? Shubhasiz, ziyolilar! Ular o‘z missiyasini bajarishi kerak. Kechirasiz-u, gaz yetishmasa, tok o‘chib qolsa yoki yo‘llardagi nosozliklarni ko‘rsak, unga javobgar bo‘lgan mutasaddini qidirib qolmaymizmi?! Bunga kim javob beradi demaymizmi? Biz muhokama qilayotgan mavzuning egasi bormi? Ma’naviy bo‘shliqlarimizning sabablarini so‘rashga, sizlar dars o‘tayapsizlar-ku, gazetalar chiqarayapsizlar, yana qanday ishlar qilayapsizlar deyishga xalqning haqqi bormi? Xalq ziyolilardan nega bu savollariga javob so‘ramasligi kerak?! 

Zuhriddin Isomiddinov:

– Falsafada miqdor-sifat o‘zgarishi degan tushuncha bor. Tomchi toshni teshgani kabi xalqning mentaliteti o‘zgarmas narsa emas. Bir jihatdan qaraganda o‘zgarishning o‘zi taraqqiyot ham. Bugun o‘zbek xalqining mentaliteti o‘zgarayapti deb o‘ylayapman. Bu bir tomondan yaxshi, boshqa jihatdan xatarli ham. Negaki, yangilik, taraqqiyot yo‘qotishlarsiz bo‘lmaydi. Hayotiy misol qaraydigan bo‘lsak, maktab o‘quvchilarining 90 foizida asosiy maqsad oliy o‘quv yurtiga kirish bo‘lib qolgan. Maktablarning reytingi nima uchundir qancha o‘quvchisi oliy o‘quv yurtiga kirgani bilan belgilanadi. Holbuki, u maktabda yaxshi o‘qigani uchun emas, repetitorga borgani uchun talaba bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Biz maktabda o‘qiganimizda bilim olamiz deb o‘qirdik. Oliy o‘quv yurtiga kirish uchun emas. Yashashdan maqsad faqat institutga kirish degan qarash bo‘lib qolmasligi kerak.

Qaysi maktab o‘quvchilari institutga kamroq qabul qilingan bo‘lsa, o‘sha o‘quv yurti malomatga qoladi. Boshqalar olqish oladi. Chunki mezon oliy ta’limga kirish. Hatto shu darajadaki, maktab o‘quvchisiga beshdan boshqa baho qo‘yilmaydi. O‘quvchi bir kunda bitta fandan ikkita-uchta besh oladi. Negaki, o‘qituvchi bechora shunga majbur. Agar o‘qituvchi ikki, uch baho qo‘ysa, u darsni yaxshi o‘ta olmagan hisoblanar ekan. Bunday paytda u bahoni “ko‘tarishi” tabiiy. O‘qituvchi ham oylik, mukofot olishi kerak. Noiloj sun’iy baho qo‘yadi. Bilsa-bilmasa besh baho olgan o‘quvchi savodli bo‘ladimi?! Yoki oliy o‘quv yurtini olib qarang. Ba’zi hollarda yarim ball kam to‘plagani uchun bir talaba to‘rt yil kontrakt to‘lab o‘qiydi, boshqasi tasodifan to‘g‘ri javobni belgilab budjetda, stipendiya olib universitetni tamomlaydi. Aslida birinchi semestrdan keyingi natijaga qarab stipendiya berib o‘qitsa bo‘lmaydimi?! Buni hozir tiyinigacha hisoblab beradigan texnik imkoniyat bor-ku! Talabalar orasida ommaviy ravishda o‘qishga, bilim olishga intilish yo‘q. Chunki to‘rt yil stipendiya olishi yoki olmasligi aniq. Bir amallab diplomni qo‘lga kiritsa bo‘ldi. Eng katta maqsad shu.

Odam doim g‘oyaga intilib yashaydi. Xuddi xudojo‘y jannatga intilgani kabi. U jannat sabab o‘z axloqini saqlaydi, to‘g‘ri yashashga intiladi. Ba’zi odamlarimizda hozir yaxshi yashash, birovning hisobiga bo‘lsa ham farovon turmush kechirish maqsad bo‘lib qoldi. Butun jamiyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlaydigan g‘oya muhim. Bu ozchilikning ishi emas, shu bois g‘oyani ziyolilar o‘rtaga tashlasin. Yana bir masala, yaqinda AQShning samolyotida Turkiyaga uchdim. Nega biz ular yasagan samolyotda uchayapmiz? Chunki, Rahmonjon aytganiday, intellekt yuqori. O‘sha safar chog‘ida amin bo‘ldimki, o‘zbek styuardessalari o‘zbek tilini yaxshi bilmaydi. O‘zbekistondan ketib, yana shu yerga qaytgan samolyotda hamma e’lonlar turk va ingliz tillarida bo‘ldi. Vaholanki, samolyotda bironta ingliz yo‘q. Biz milliy g‘ururni shior qilib olganmiz. Aslida u kundalik amalimiz bo‘lishi kerak. Buning barchasiga bilim, maorif orqali erishish mumkin.

Boboravshan G‘oziddinov:

– Biz tomonda dara bor. Eski karvon yo‘li. U o‘sha zamonlardan beri sinov yo‘li hisoblangan. Yaqin-yaqingacha yo‘lovchilar, ayniqsa haydovchilar yolg‘iz o‘zi bu yo‘ldan yurmas edi. Yurishdan avval esa u yoq-bu yog‘iga qarab, o‘zini o‘nglab olardi. O‘n yillik tanaffusdan so‘ng o‘sha yo‘ldan yurdim. Daraning avvalgi haybati, u yurakka soladigan hadik yo‘q edi. Dara boshqa tog‘ yo‘llari kabi oddiy edi. Hatto undan oqib o‘tadigan bir ariq suvdan ham baraka qochibdi. Avvaliga yillar o‘tgach yoshim biroz ulg‘ayib, menga shunday ko‘rinayapti deb o‘yladim. Daraning narigi boshiga yetganimda bildimki, u yerda katta zavod qurilayotgan ekan. Yuzlab texnika va minglab odamlar ishlayapti. Bildimki, o‘sha texnikaning nuqsi daraning narigi boshigacha urgan, uning sehrini yo‘qotgan ekan.

Daradan chiqib o‘yladim. Texnik taraqqiyot, zararli axborotning kuchli bosimda berilayotgani o‘sha daraning narigi boshigacha nuqsini urdirgan bo‘lsa, sizlar ta’kidlayotgan ma’rifatsizlikni yengib chiqish uchun nima qilish kerak? Tiktoker degan toifa paydo bo‘ldi. Ularda hatto universitetda o‘qish degan maqsad ham yo‘q. Ularni qanday o‘zgartirish mumkin?

Rahmon Qo‘chqor:

– Boboravshan, hozir siz eslagan, bolaligingiz o‘tgan, ota-bobolaringizni ko‘rgan, bolaligingizga, xarakteringizga, didingizga ta’sir qilgan darani yo‘qotib qo‘yganingiz uchun texnikani aybdor deyapsiz.

Boboravshan G‘oziddinov:

– Yo‘q... 

Rahmon Qo‘chqor:

– Sizni tushundim, hozir aytaman... Texnika kerak. Hatto undan kuchliroq buldozer ham bo‘lishi kerak. Gap o‘shani ishlatayotgan odamlarda, gap o‘sha daradan qandaydir kommunikativ narsani olib o‘tmoqchi bo‘lgan kishilarning ma’rifatida, darajasida, insofi, iymoni va estetik didida qolayapti. Xuddi shu nuqtai nazarda Yevropaga, Amerikaga boring. Nuy-Yorkdagi bog‘ning bir metr joyiga birov egalik qilsin-chi! Uni hukumat ham, xalq ham butun Nuy-Yorkning o‘pkasi deb biladi. Bironta milliarder bitta ham daraxt kesolmaydi. Germaniyaga bir necha bor borib bildim. Avvalo juda zarur, masalan, shifoxona uchun ham yer olish azob. O‘shani bir amallab olgandan keyin ham qazish vaqtida bitta ko‘za topilsa qurilish batamom to‘xtaydi. U yer tarixiy joy sifatida ro‘yxatga olinadi va arxeologlar chaqiriladi. Yaponiyaga havas qilayapmiz-a?! Ularda yer osti, yer usti boyliklari tugul nafas olishga havosi yetishmaydi. Lekin ular shuncha taraqqiyotga qaramay, uyiga vagon eshigiday ochiladigan milliy eshik o‘rnatgan. Hatto milliarder bo‘lsa ham. Hali hamon yaponiyalik ayollar erini kimonosida kutib oladi. Xorijning yaltir-yultur xalatida emas. Taraqqiyotni to‘xtatib bo‘lmaydi. Faqat gap o‘sha texnikani ishlatadigan odamlarda.

Boboravshan G‘oziddinov:

– Men ham shu haqida aytayapman. Dara deganda mafkurani nazarda tutayapman. Ular daraxtni kestirmasligi uchun vatansevarlik tuyg‘usi bo‘lishi kerak. Mana shu narsani bugungi tiktokerga qanday singdirasiz?

Rahmon Qo‘chqor:

– O‘sha tiktokchi qayerda tug‘ildi? Oilada! Uning qulog‘iga kimdir azon aytdi. Shunga o‘xshab hammasi oilada boshlandi. Men oliy o‘quv yurtida ishlayman. U yerga har xil oilalarning farzandlari o‘qishga qabul qilinadi. Ayrim domlalarimiz bor edi, hozir ular nafaqaga chiqdi. Ular birinchi kurslarga darsga kiradi-da, og‘rinib chiqadi, “falonchilar odam bo‘lmaydi, bittasi amaldorning, boshqasi puldorning bolasi” deb. Dars o‘tishning foydasi yo‘q, bir balo qilib vaqtni o‘tkazsam bo‘ldi degan gapni aytardi. Ularning gapini bir-ikki marta indamay eshitdim. Oxiri aytdim. Ular bog‘chaga borganida mudir tarbiyachini chaqirib, bu falonchi akaning bolasi deb maxsus guruhga qabul qilgan. Oddiy odamlarning bolasi sokin yurganida ham shappat yeganda, u ayb qilsa ham boshi silangan. Keyin maktabda ham shu jarayon davom etgan. Keyin oliy o‘quv yurtiga keldi. Endi men ham odam bo‘lmaydi desam, aniq odam bo‘lmaydi. Chunki u ta’limga qaytib kelmaydi. Shuning uchun yuqorida o‘qituvchilar dars o‘tayapti-yu dedim. Bog‘cha opalar, o‘qituvchilar ozmi-ko‘pmi oylik olayapti. O‘sha joyni band qilib yaxshidir-yomondir, ishlayaptimi, vazifasini sidqidildan bajarsin. Bola oliy o‘quv yurtigacha kamida ellik o‘qituvchidan dars oladi. Nahotki shuncha ta’limchi, tarbiyachi bitta tirmizakning qalbini, tuyg‘usini, aqlini uyg‘ota olmasa?!

Ha, yana bir gap, bilasizmi, jamiyatga hatto o‘sha tiktokchi ham kerak. Gap pichoqni nima maqsadda ishlatishda. Tiktokchi bo‘lib ham odamlarga dars beradigan lavhalar olayotganlar, ibrat ko‘rsatayotganlar bor.

Zuhriddin Isomiddinov:

– Qanday qilsak o‘nglanamiz deb so‘radingiz. Biz bozor iqtisodiyotiga o‘tdik dedik. Xalqimizda bir tomonga og‘ish bo‘lsa oxirigacha o‘sha tarafga o‘tib olish odati bor. Fe’limiz shunaqa. Hozir bozor iqtisodiyotiga o‘tdik deb uni ideallashtirib yubordik. U hech ham ideal bo‘lishi kerak emas. U iqtisodiy mexanizm, xolos. U bizga xizmat qilishi kerak. Aksincha, biz unga xizmatkor bo‘lib qoldik. Nimaiki soha bo‘lsa, u ma’naviyat bo‘ladimi, ta’limmi yoki iqtisodmi, bozor iqtisodiyotiga o‘tkazib, uni ideallashtirdik. Mana shu, menimcha, muammolarimiz sababchisi. Ma’naviyat sohasida bozor iqtisodiyotiga o‘tilmaydi. Umuman, ma’naviyat bozorga chiqarilmaydi.

Boboravshan, dara haqidagi misolingiz yaxshi bo‘ldi. Haybat degan so‘z bor. O‘sha haybat degan narsa bo‘lishi kerak. Adashmasam, 1977-yilda shoir Mirtermir domla institutimizga uchrashuvga keldi. Qo‘pol qilib aytganda, bo‘yi mening yelkamdan sal balandroq odam ekan. Lekin haybati bo‘lgan. Mirtemir domla tarjimasidagi “Manas” dostonini ilmiy ish uchun tanlab olgandim. Uchrashuvdan so‘ng shu haqida domlaga aytib, fikr almashmoqchi edim. Mirtermir domla Izzat Sulton kabi katta olimlar bilan suhbatlashib turganini ko‘rib yoniga borishga jur’atimiz yetmagan. Hozir istalgan tirrancha har qancha katta olim bilan ham tap tortmasdan gaplashadi. Iymanish, tortinish, hayiqish degan tushunchalar eskirdi. Bu haqida Asqad Muxtor “Chinor” romanida yozgan. Asarda Sumbiltomchi degan qishloq aholisi boshqa joylarni o‘zlashtirish uchun ko‘chiriladi. Sumbiltomchi esa qarovsizlikdan xarobaga aylanib qoladi. Asar mazmunida bitta qishloqni emas, o‘zlikni saqlab qolish ma’nosi bor edi. O‘zlikni yo‘qotish qanday oqibatga olib keladi degan savolga yangi qishloq tasviri bilan javob beradi. Ular ko‘chib borgan yangi qishloqni cheksiz-cheksiz ketgan uylar, bir imorat, bir badrafxona, ya’ni hojatxona, hammasi bir xil deb ta’riflaydi. Asqad aka o‘sha vaqtdayoq bozor iqtisodiyotiga o‘tishni ifodalaganday go‘yo... Ana shunday bir xillik xalqning didini o‘tmaslashtiradi.

O‘zimizda ideal yo‘qligi uchun bolalarimizga ham bera olmayapmiz. Biz endi keng ma’noda o‘zbek xalqining kelajagini o‘ylab topishimiz kerak. Bitta misol aytaman. Bizda “Yor-yor” degan kino bo‘lardi. Uni xalqimiz sevib tomosha qilgan. Vaholanki, aslida u bo‘lmag‘ur kino. Unda birinchi marta ichkilik reklama qilingan. Kelin bilan kuyovni sahnaga chiqarib qo‘shiq ayttirgan. Qaysi o‘zbek otasi o‘g‘li bilan ko‘chama-ko‘cha sang‘ib kelin qaraydi? Bu bizning mentalitetni buzish uchun ataylab olingan kino. Mana shu kinodan keyin bizda komsomol to‘yi modaga aylandi. Kelin-kuyovlar xuddi o‘sha kinodagi qiliqlarni qiladigan bo‘ldi... Lekin mana, mustaqil bo‘lganimizga 30 yildan oshib ketdi. Shu vaqt mobaynida mahalla, nuroniylar kabi mutasaddi tashkilotlar o‘zbek to‘yining bironta modelini ishlab chiqa oldimi? Yo‘q! O‘zbekona to‘y qanday bo‘lishini ko‘rsatib beradigan, “Yor-yor”ning xato ekanini isbotlaydigan kino olindimi? Axir kino san’atidagi kishilar ham o‘zini ziyoli hisoblaydi-ku! Ular ziyoli sifatida hech bo‘lmaganda to‘ylarimiz qanday bo‘lishini jamiyatga ko‘rsatib bera oldimi? ...Ko‘rsatib berdi. “Osmondagi bolalar – 2” degan kinoni ozgina tomosha qildim. Sahnada to‘yi bo‘layotgan qiz, uning otasi va sinfdoshlari o‘tiribdi. Sinfdosh yigit qadah ko‘tarib qizga “sen tezda bu eringdan ajrashib menga teg” deydi. Qaysi o‘zbek shunday tilak aytadi? Uni eshitgan ota qanday chidab o‘tiribdi?!

Boboravshan G‘oziddinov:

– G‘oyasizlik haqida gapirildi. G‘oya qanday bo‘lishi kerak?

Rahmon Qo‘chqor:

– Boboravshan, hozir ustoz javobni aytdi. G‘oyani ziyolilar bersin dedi. Abdulla Oripov “Birinchi muhabbatim” degan g‘oyani berdi. Mumkin ekanmi?! Erkin Vohidov “O‘zbegim” dedi. Omon Matjon “Nuy-Yorkda mendan bir zot, – O‘ziyam sal merovmi, “O‘zbek qanday xalq? – deb qoldi, Toshkenting bu Maskovmi?” deb boshlanadigan she’rida o‘zbek kim degan g‘oyani berdi. Demoqchimanki, bitta so‘z, ibora bilan ifoda etiladigan g‘oyani siyosatchi olimlarga qo‘yib bersak-da, o‘zbek xalq sifatida intilishi lozim bo‘lgan g‘oyalarni ziyolilar o‘rtaga tashlasa. O‘qituvchi bugun millatga, vatanga bo‘lgan mehrni bitta harakati, birgina lutfi bilan bolalarga yuqtirsin. O‘n bir yil dars o‘tadigan ellikta o‘qituvchi ellikta tuyg‘uni singdirsin. Shoir-yozuvchi, san’atkorlar ham yuqorida ta’kidlaganimiz o‘z vazifalarini bajarsin...

So‘zimni ulug‘ Abdulla Qodiriyning Yusufbek hojining tiliga solgan gaplari bilan tugatmoqchiman. Toshkentning ziyolilari, beklari, katta xonadon sohiblarining egalari oldidagi suhbatda Yusufbek hoji “siz bilan men, Turkiston boyonlari, sen qorachopon, sen qipchoq deb bir-birimizning tegimizga suv quyadurg‘on bo‘lsak, uzoqmaski, shundoq ostonamizda turgan kofirning harom oyoqlari muqaddas tufrog‘imizni to‘ng‘izxonaga aylantirib yuboradi. Kelajak avlodlar bizni la’natlaydi” degan mazmunda gapiradi. Shu ma’noda millatni asraydigan, unga umumiy muammo, savol qilmasdan yechim beradigan kuch – ziyolilar. Yusufbek hoji biz turkistonlik otalar deganda ziyolilarni nazarda tutgan. Ziyoli qatlam o‘zini o‘nglab olmas ekan, men nima vazifani bajarishim kerak edi-yu, nima qildim degan savolga har birimiz javob topmas ekanmiz, kelajak oldida aybdor bo‘lib qolamiz.

Zuhriddin Isomiddinov:

– Ko‘chalarda, ijtimoiy tarmoqlarda odamlarni kuzating, bir-birimizga toqatsizlik kuchaygan. Yuqorida Turkiyaga borganimni aytdim. O‘sha qisqa safarim davomida ularda tolerantlik borligini bildim. Ularda ikkita ro‘molni yuziga o‘ragan ham, yarim-yalang‘ochlar ham bir-biriga qo‘lini bigiz qilmay bemalol yuribdi. Ularning har ikkisini ham oqlamoqchi emasman. Faqat hammani bitta qolipga solishga qarshiman. Bu xuddi hammaning qon guruhi bir xil bo‘lsin deganday bema’ni. Demoqchimanki, ularda bir-birini tushunish bor. Bizda ham mana shunday ahillik shakllanishi kerak. Ya’ni ichki, bema’ni, mayda-chuyda narsalar bilan andarmon bo‘lib qolmasligimiz lozim. Aynan shunday vaziyatda boshqalar ishini bitirib oladi. Shu bois xalqimizning saviyasi qay darajada bo‘lishidan qat’i nazar ahil bo‘lishimiz shart. Qolaversa, ma’rifat bo‘lmasa hech narsaga erishib bo‘lmaydi. Anqarada bitta tuman meri bilan suhbatda bo‘ldik. U mehmondorchilik vaqtida hech qanday qog‘ozga qaramasdan ikkita turkiy dostonni qiyoslab tahlil qilib berdi. Uning boshida iqtisod, boshqa sohalardagi tashvishlar, hujjatlar bor. Shunga qaramay u dostonlarni qiyoslay oladigan darajada ma’rifatli. Demoqchimanki, mahalla oqsoqolidan tortib, hokimlargacha rahbarlar ziyoli bo‘lmaguncha avom ziyoli bo‘lmaydi. Jamiyatda ilm-ma’rifat qancha keng quloch yoysa, o‘zlikni tanish, asriy qadriyatlar shunchalik chuqur ildiz otaveradi.

Subhatni Boboravshan G‘OZIDDINOV uyushtirdi.

“Ma’naviy hayot” jurnali, 2023-yil 4-son.

“Ma’naviyat bozorga chiqarilmaydi!” suhbati