Tasviriy sanʼat, sheʼriyat va teatr sanʼatiga jamiyat doimo turlicha munosabat bildirib kelgan. Kimdir ularni ortiqcha daxmaza deb hisoblasa, boshqalar sanʼatni inson ruhiyatining bir koʻrinishi, mavhumlik va oliylik oʻrtasidagi yaratiq deb biladi. Va bu borada hamma davrda ham doimiy mushohadalar, bahs-munozaralar boʻlgan. Antik davrda ideal shaharga kirishga munosib topilmagan shoirlar chindan ham dunyoyimizga keraksizmi? Sanʼatning insoniyatga qanday foydasi bor? Bugungi maqolamizda ana shu mavzu va savollarga javob izlaymiz.

Ideal mamlakatda shoirlar boʻlmaydi – Suqrot

Antik davr falsafasi davridayoq sheʼriyatni tanqid qiladiganlar kam boʻlmagan, asosiy masala – shoir yozgan yoziqlar ichida aqlga toʻgʻri kelmaydigan gaplarning borligi edi. Aflotunning “Davlat” asarida Suqrot oʻzlari barpo etgan ideal mamlakatdan Homer va boshqa shoirlarni davlatga va insonlarga yetkazadigan zararlari uchun chiqarib yuborish lozimligini taʼkidlaydi. Bu albatta, subyektiv qarash va nuqtai nazarga tayanadigan qaror edi. Chunki u paytlarda bugungi, biz sanʼat deb biladigan sohalarni “mimesis” yaʼni “taqlid”, “koʻchirma” faoliyati deb bilishgan. Asarda “mimesis” sifatida tasviriy sanʼat, sheʼriyat va teatr sanʼati koʻrib chiqilgan. Bunga sabab ularning real hayotdagi voqeliklarni oʻzlarida qayta ifodalashi boʻlgan. Masalan, rassom tabiatdagi daraxtni chizadi, shoir voqelikni soʻzlarda tasvirlaydi, aktyor esa boshqa bir shaxsning obraziga kirishib, uni ijro etadi, xolos, deb hisoblashgan.

Aflotunning asarida Suqrot sheʼriyat, aktyorlik va tasviriy sanʼat inson ruhiyati hamda xulqiga salbiy taʼsir qilishini taʼkidlab, bir qator dalillarni keltiradi. Eng bosh asos sifatida shoirlik, aktyorlik va (ayniqsa) rassomlikni taqlid faoliyati ekanini aytib, shunday izohlaydi: Masalan stolni chizgan rassom ushbu predmetning faqat oʻz koʻziga koʻrinib turgan tomoninigina tasvirlaydi. Stolning mavjudligi haqiqat boʻlsa, uning faqat rassom koʻrib turgan bir tomoni haqiqat boʻlolmaydi, shuningdek, toʻliq boʻlmagan tasvir bizning idrokimizni chalgʻitadi. Shu boisdan, haqiqat boʻlmagan narsa yolgʻondir, yolgʻon esa zararli ekanini tushunish qiyin emas.

Shuningdek, Suqrot shoirlar asarlari orqali beradigan xursandchilik va qaygʻu tuygʻulari ortiqchaligi va inson ongini oʻtmaslashtirishga xizmat qilishini aytib oʻtadi. “Boshiga koʻrgulik tushgan insonning muttasil gʻamga botib yurishi uni real hayotda sodir boʻlayotgan voqealarni xolis ong bilan baholash va qabul qilishiga salbiy taʼsir koʻrsatadi, oʻz oʻrnida bu nomaqbuldir, ortiqcha xursandchilik va quvonch ham xuddi shunday. Demak, xulosa kelib chiqadiki, tragediya va komediyalarning insonlarga beradigan hislari ortiqcha(sunʼiy) va u ruhga yomon taʼsir qiladi”, deyiladi asarda. Tomoshabin tragediya yoki eposlarda qahramonning oʻlimidan, fojiasidan zavq oladi. Bu oʻrinda zavq kimningdir oʻlimidan xursand boʻlishni anglatmaydi, balki, oʻsha fojia yoki qaygʻuli sahna orqali muxlis hasratga boʻlgan ehtiyojini qondiradi va bu orqali oʻzini yengil his etadi. Biroq, Suqrot buni ham inson uchun zararli deb hisoblaydi.

Asarlarda xudolar, qahramonlar yoki oddiy odamlarni buzib, yomon xulqli, salbiy obrazlarda ifodalanishi ham tanqid qilinadi. Bu oʻrinda Suqrot Homerni keskin tanqid qilgan Geraklitning etagini tutadi. Oʻsha davrdagi falsafiy-axloqiy qarashlarga koʻra, xudolar va boshqa mashhur qahramonlar butunlay ideal boʻlib, doim shunday tasvirlanishi lozim edi. Chunki bunday ideallik ular haqida oʻqiydigan oʻquvchi axloqining shakllanishida muhim oʻrin tutadi, deb tushunilgan. Sheʼriy sanʼatning tanqidiga bagʻishlangan yana bir oʻrinda Suqrot eʼtiborini shoirlarning yozganlariga emas, ularning sheʼr yozish vaqtidagi holatiga eʼtibor qaratadi. Antik davrda shoirlar oʻz asarlarini tafakkur bilan emas, ilhom deb ataluvchi qandaydir ilohiy narsa orqali yozishlari aytilgan. Natijada faylasuflar bunday mavhum, aniq tushuntirish qiyin boʻlgan holatni jodu qilishga oʻxshatib, bu xislat aqldan xoli hamda faqat shoirlarga xos deb hisoblashgan.

Biz odatda sanʼatdan goʻzallikni izlaymiz, biroq Suqrot bunday deb oʻylamagan. Unga koʻra, sheʼriyat aslida faqat formal jihatdangina jozibali boʻlib, agar sheʼr chiroyli soʻzlar, ritm va boshqa shu kabi vositalar yordamida ifodalanmasa, uning hech kimga qizigʻi qolmaydi.

Teatrda esa yuqorida keltirilgan tragik va komedik asarga xos boʻlgan salbiy jihatlar borligi bilan birga aktyor boshqa bir inson obrazini gavdalantirishi ham kerak edi. Yaʼni, aktyor baʼzan oʻgʻri, baʼzan zolim, baʼzida esa zodagon kabi turli qahramonlar rolini ijro etadi. Jamiyatdagi oʻrni, mavqeyi va axloqi oʻzidan farq qiluvchi qahramonlar obraziga kirish aktyor ruhiyatiga taʼsir oʻtkazishi, uni oʻzgartirishi mumkin edi. Bundan tashqari, Suqrot xayolan yaratayotgan davlatda har bir odam qobil boʻlgan sohadagina faoliyat yuritishi lozimligi qatʼiy qoida boʻlgan. Ozod shaxs hisoblanadigan aktyor qul yoki zodagonning obraziga kirishi bu qoidaga koʻra maqbul harakat emasdi. Shu jihatlarni hisobga olib, u teatr sanʼatini ham xushlamagan.

Biroq Aflotun asarida oʻsha davrda mavjud boʻlgan musiqa va haykaltaroshlikni tanqid qilmaydi. Bu hol kitobda musiqaning inson ruhiyati va kamolotida ijobiy oʻringa egaligi bilan izohlansada, haykaltaroshlik haqida hech qanday soʻz bormaydi. Buning sababini quyidagicha taxmin qilish mumkin. Kitobda yaratuvchilar uchga boʻlingan:

Xudo – yerdagi barcha gʻoyalarning yaratuvchisi;

hunarmand, usta – Xudo yaratgan gʻoyalarning taqlidchi-yaratuvchisi;

va eng quyi taqlidchi bu rassomdir (yoki ijodkor). Shu tariqa rassom eng quyida turadigan salbiy taqlidchi sifatida koʻriladi. Haykaltaroshlik garchi tasviriy sanʼatga oʻxshasada, unda asosan inson tasvirlangan. Tasvirlanganda ham bus-butunicha, barcha ikir-chikirlari bilan tasvirlangan. Bundan tashqari, odatda faqat xudolar, qahramonlar, hukmdorlar yoki jismonan yetuklikka erishgan insonlarning haykallari yaratilgan. Insonlar esa ularning siymosidagi ijobiy jihatlarni oʻzlariga ideal sifatida olishlari mumkin edi. Shu boisdan ham bu davrda haykaltaroshlik koʻchirmachilik hisoblanmagan boʻlishi mumkin.

“Aflotun mening doʻstim, ammo haqiqat yaxshiroq doʻst”

Arastu va uning ustozi Aflotunning falsafiy qarashlarida ziddiyatlar koʻp edi. Ulardan biri estetika, aniqroq aytganda, sheʼriy sanʼatning muhokamasiga borib taqalardi. Arastu oʻzining “Poetika” asarida ushbu sanʼatga tahliliy yondashish bilan birga sheʼriyatni tanqid qiluvchilarga raddiyalar ham berib oʻtadi. Garchi u sheʼriyatning himoyasi uchun moʻljallangan qismlarda biror marta Aflotunning nomini tilga olmasada, maʼlum ishoralarni sezish mumkin. Albatta, poeziyani tanqid qiluvchilar Aflotundan oldin ham boʻlganidek, uni nooʻrin tanqidlardan himoya qiluvchilar ham Arastudan oldin boʻlgan. Biroq, “Poetika”da sheʼriy sanʼatga tanqidiy yondashuvning butunlay yangi usuli taklif etiladi. Yaʼni kitobda Homer yoki boshqa shoirlarning asarlarini axloqiy yoki allegorik yoʻl bilan emas, oʻziga xos tarzda himoya qiladi va tanqid ham shunday boʻlishi lozimligini taʼkidlaydi: “Poeziya va siyosatdagi haqqoniylik mezonlari oʻrtasida, shuningdek, poeziya va boshqa sanʼat turlarining mezonlari oʻrtasida katta farq bor”.

Arastu “Poetika”sida sheʼriyatdagi yolgʻonga ikki koʻz bilan qaraydi – agar shoir biror maʼlumotni uning xatoligini bilmasdan ishlatsa va bu asarning kuchini oshirsa bunday xatoni kechirish mumkin. Aksincha, ijodkor oʻzi yozgan narsaning haqiqatga toʻgʻri kelmasligini bilaturib, yozishdan qaytmasa, u yomon shoir boʻladi. Masalan, sheʼriy asarda ikkala oyogʻini birdaniga koʻtargan ot tasvirlansa (bunga oʻsha davrlarda mumkin boʻlmagan hol deb qaralgan), buni sanʼat nuqtai nazaridan kechirish mumkin, chunki sheʼr fiziologiyaga aloqador emas va muxlis bunga unchalik eʼtibor bermaydi. Agar shoir koʻpchilik biladigan narsani – haqiqatni oʻquvchilarga taʼsir koʻrsatadigan darajada buzib yozsa, unda bu kechirilmasligi kerak. Masalan, Oʻzbekiston xalq shoiri Muhammad Yusufning “Ulugʻimsan, vatanim” sheʼrining beshinchi bandida shunday yoziladi:

“Tarqab ketgan toʻqson olti
Urugʻimsan, vatanim!”

Ikkilikda xato koʻrinib turibdi – koʻpchilik oʻzbek qabilalari (urugʻi) soni 92 ta ekanini biladi. Ushbu xatoning qanchalik zararli yoki aksinchaligi esa maʼlum oʻrganishlarni talab qiladi. Boshqa tomondan shoir xato maʼlumotni bila turib atay yozgan yoki bundan bexabar boʻlganini ham tekshirish lozim. Bir hisobda bu nomuvofiqlikni himoya qiluvchi jihat ham bor: oʻzbek urugʻlarining soni haqida koʻpchilik boxabar ekan, “toʻqson olti” soni ularni xato fikrga olib kelmaydi, boshqa tomondan esa “toʻqson olti” deb yozish “toʻqson ikki”ga qaraganda bandning umumiy ohangiga mos tushgan, asardagi taʼsirchanlikni kuchaytirgan. Ammo baribir holatning salbiy tomoni ham bor. Gap shundaki, sanʼat asarini oʻqiyotganimizda, eshitayotganimizda yoki tomosha qilayotganimizda ruhimizda zavq oqimi vujudga keladi – hislarimiz bir oʻzanga tushib, asar olib boradigan nuqtaga yoʻnaladi. Bunda iloji boricha miyamiz kognitiv jihatdan ishtirok etmasligi muhim, chunki bu narsa bizni bir butun zavq va ongimiz qabul qiladigan uygʻunlikdan mahrum qiladi. “Ulugʻimsan, vatanim” sheʼrining biz muhokama qilgan oʻrnidagi xatolik ham xuddi mana shunga zamin yaratishi mumkin. Tasavvur qiling siz, oʻzbek millati toʻqson ikkita urugʻni oʻz ichiga olishini yaxshi bilasiz va bu sheʼrni birinchi marta oʻqiyapsiz. Shoirning mahorati bilan sheʼr boshidan boshlab zavqni his qilyapsiz, biroq mana shu xato ketgan nuqtaga kelib miyangizda qattiq oʻrnashgan oʻzbek urugʻlari haqidagi maʼlumot qoʻzgʻalib ketadi. Savol paydo boʻladi “nega toʻqson olti, bu xatoku?». Mana shu narsa ruhimizdagi zavq oqimini maʼlum darajada toʻzgʻitib yuboradi va yaxlit sheʼrdagi zavqni ikki qismga ajratib yuborishi ham mumkin.

Arastuning fikricha, xudolar, qahramonlarning tasvirlaridagi buzilishlarga ham boshqacha qarash lozim. Unga koʻra, sheʼriy asar – hukmnoma emas, uni shoir oʻz nazari bilan yozadi, atrofni, voqelik va odamlarni qanday koʻrsa yoki aslida qanday holda koʻrishni istasa shunday ifodalaydi. Masalan, Sofokl insonlarni qanday boʻlishini istasa, shunday tasvirlaganini aytadi. Arastu insonlar xudolar haqida Homerdan oldin ham, uning sheʼrlaridagidan koʻra ijobiyroq tasavvurga ega boʻlishmaganini aytadi. Arastu hikoya qilish uslubining tanqidiga javob bermagan. Biroq, aytishimiz mumkinki, Aflotun ham oʻz kitobida Suqrotning fikrlarini “Suqrot shunday dedi”, “Glavkon unga bunday javob berdi” deb emas, xuddi shoirlar kabi, asarda goʻyoki Suqrot va boshqalarning oʻzlari gapirayotganday qilib tasvirlagan. Bu esa Aflotunning oʻzi yoqlayotgan haqiqatning tamoyiliga toʻgri emas. Axir, bilamizki, kitobni Aflotun boshqalarning tilidan olib yozgan…

Va eng muhim raddiya “mimesis”lar (bugungi kunda biz sanʼat deb hisoblaydigan sohalar) insonning tabiiy ehtiyoji va ular insonga azaldan xos ekanligidir. Arastu aytadiki, taqlid, oʻxshatish – inson ruhiga garmoniya va ritm qanchalik xos boʻlsa, shunchalik tegishli. Sanʼatni butunlay yoki biror turini biror bir yerda taqiqlashning imkoni yoʻq, u abadiy mavjuddir. Tarixga qarasak ham, sivilizatsiyamiz davomida koʻp marotaba sanʼatni keskin tanqid qilish va uni taqiqlashga urinishlar boʻlgan, biroq bu amalga oshmagan. Chunki kishi borki, uygʻunlikka, ritmga, ohangga, tasvirlarga, taqlidga kuchli ichki istakni his qiladi.

Suqrot haq edi, faqat…

Suqrot tasviriy sanʼatni ham tanqid qilarkan, oʻsha davr nuqtai nazaridan haq edi, deyish mumkin. Chunki unga zamondosh rassomlar faqatgina predmet, inson va hayvonlarning koʻrinishinigina ifodalagan. Qolaversa, suratlarda chizish texnikasi ham anchagina past boʻlib, kompozitsion jihatdan ham kamchiliklar boʻlgan. Ammo, tasviriy sanʼat keyingi rivojlanish davrlarida ancha taraqqiyotga erishdi. Natijada bugungi suratlar faqat oldi tasvirlangan buyumlarni ham bus-butunicha tasavvur qilishga imkon beradi. XIX asrdan boshlab rassomlar surat formal jihatdan shunchaki borliqqa taqlid boʻlib qolmasligi uchun intila boshladilar. Van Gog, Pol Gogen, Pol Sezan, Tuluz-Lotrek, Edvard Munk va boshqalar post-impressionizm, ekspressionizmni shakllantirishdi hamda rivojlantirishdi. Endi borliq bor-yoʻgi oʻzining tabiiy holatida emas, aksincha, ijodkor uni qanday koʻrib, qanday tushunsa, his qilsa va tomoshabinga qanday holda yetkazishni istasa, shunday koʻrinishida tasvirlana boshlandi.

Antik davrdagi sanʼatning taqlid yoki koʻchirma ekani, sanʼatkorning taqlidchi, oʻxshatuvchi ekani haqidagi umumiy qarashga esa Gegelning mana bu fikrlari bilan javob bersa boʻlar, balki:

“Kishilar kundalik hayotda goʻzal rang, goʻzal osmon, goʻzal daryo, goʻzal gul, goʻzal hayvon, yana-da koʻproq goʻzal insonlar toʻgʻrisida gapirishga odatlanishgan. Hozircha bunday tashbehlarni narsalarga qay darajada qoʻllash yuzasidan musohabaga berilmagan va tabiatdagi goʻzallikni sanʼat goʻzalligi bilan yonma-yon qoʻygan holda aytish mumkinki, badiiy goʻzallik tabiatnikidan aʼlodir. Chunki sanʼatdagi goʻzallik ruh zaminida yuzaga kelib, qayta yaratilgan goʻzallikdir, modomiki, ruh ijodiyoti tabiat, uning narsa-hodisalaridan yuksak ekan, sanʼatdagi goʻzallik ham shu darajada tabiiy goʻzallikdan ustun turadi. Sanʼat tabiiy shakllar rang-barangligini jilolantiradigan hashamdorlikni oʻzlashtirish bilan cheklanib qolmaydi, ularni yana-da teranlashtiradi, ijodiy fantaziya vositasi bilan cheksizlik kashf etadi*”. (*Mahmud Abdullayev tarjimasi)

Javohir ERGASHEV