Kelur avlod davri o‘ziga xos...

Bu nomni ilk bor maktab yillarimda – Nodira, Uvaysiy, Mahzuna, Dilshodi Barno kabi otin ijodkorlar qatorida eshitgandim. Bugun uning achchiq haqiqat va falsafa bilan to‘yingan she’rlarini o‘qirkanman, millatning erkka tashnaligi, ilmga chanqoqligi, haqsizlikka nafratiyu, adolatga rag‘batini ich-ichimdan his qildim. Ha, u o‘z zamonasining alohida hodisasi, uyg‘oq ovozi, ayol jadidasi edi. 

Anbaroyni o‘z maktabiga qabul qilgan Dilshodi Barno o‘zining “Tarixi muhojiron” asarida shunday yozadi:

“Anbaroy bug‘doyrang, sunbul sochli, ohu ko‘z, oy yuzli, axloqi hamida va odobi pisandida sohibidur. Bu sakkiz yashar qizcha yoshligiga qaramay, hazrati Navoiy g‘azallarini o‘rganishga behad qiziqadi. Bu ojiza sakkizdan o‘n to‘rt yoshgacha odob ta’limiga mashg‘ul bo‘ldi. Umidim borki, bu qizcha katta shoira bo‘lg‘usi”.

Bu bashorat chindan o‘zini oqladi. Anbar Otinning otasi Farmonquli mashhur shoira Jahon otin Uvaysiyning jiyani ekanini inobatga olsak, ildizlar daryolarga tutashgani ayon bo‘ladi. Agar mendan millat erki va ma’rifati uchun qayg‘urgan ayollarning kimligi so‘ralsa,  shak-shubhasiz Anbar otinni oldingi saflarda sanagan bo‘lardim. Bunga shoirning kelar zamon haqidagi qarashlari, xotin-qizlar haq-huquqi, ta’lim va tarbiya, ijtimoiy tanqid, yangi maktablar borasidagi qarashlari, “Qoralar falsafasi”dagi xulosalari yaqqol misoldir. 

Ta’lim va tanqid

Avvalo Otin ishtibohiga to‘xtalsak. Bu nisba Uvaysiy, Dilshodi Barnoda ham bor. Umuman, xalq savodli, ziyoli ayol o‘qituvchilarni, din va shariat bilimdonlarini shunday ataydi. Anbar Otin ham turli marosimlarda, xotin-qizlar gurunglarida ularning iltimosiga binoan nutq so‘zlar, mumtoz va zamona shoirlarning asarlarini katta mahorat bilan o‘qib berardi. Deyarli savodsiz mahalla ayollari shundanmi, uni “otin” deb atashardi. Bora-bora bu maqom Anbaroyning taxallusiga aylandi. 

Anbaroyni o‘n to‘rt yoshlarida o‘ratepalik novvoy Zohidxo‘ja ismli yigitga turmushga berishadi. U ham adabiyotga oshno inson bo‘lib, Qo‘qondagi barcha shoirlarni yaqindan bilar edi. Bu oilada Mo‘minxo‘ja, Bibixon, Usmonxo‘ja, Ominaxon ismli farzandlar dunyoga keladi. Mashhur otin ta’lim chorlovini avvalo o‘zidan, oilasidan boshlaydi.

Hatto farzandlarini yangi ochilgan maktabga borishga targ‘ib qilar ekan, shunday yozadi:

Ey bolam, Xayrullaxon maktab ochibdur, boringiz,

Albatta, shu yangi maktabda o‘qungiz boringiz.

Yerda ulturmay xarrakda ultururmish bolalar,

Toza turgay ust-boshu jomayu dastoringiz.

She’rda bizga notanish “xarrak”, “jomayu dastor” so‘zlari uchraydi. Xarrak so‘ziga izohli lug‘atda “eshakcha, taglik, poya” deya ta’rif beriladi. Demak, endi maktabda bolalar yerda emas, biror taglik yoxud o‘rindiqda o‘tiradi, bolalarning jomasi (kiyim), dastori (salla, sochiq) ozoda bo‘lishi tahsilning ertasiga umid uyg‘otadi. 

Keyingi satrlarda maqsad-muddao yanada oydinlashadi:

O‘rgatarmish turk tilida har ilmdin borini,

Kelgusida shu bilimlar birla bo‘lgay koringiz.

Shoira ayrim she’rlarini o‘z bolalariga vasiyat o‘laroq yozar ekan, kun kelib, tolei bitsa, o‘z iltijolarini xalqqa oshkor qiladi:

Man o‘lsam, ey birodarlar, qizimni kuyovga bering!

Sudxo‘ru boy, zolimlarg‘a zid birovga bering.

Yana u farzandlari taqdirini, kelgusidagi iqbolini faqat va faqat ilmda ko‘radi.

O‘g‘limni xor etmangiz yetimlik noni berib,

Bilim o‘rgatkuvchi olim birovga bering.

Xotin-qizlar tahsilini ich-ichidan yoqlagan shoira kelajak zamonlar haqida yorug‘ xayollar surar ekan, qiz-juvonlarning boshqalar qatori teng bilimli bo‘lishini, vatanni obod qilishga hissa qo‘shishini, hatto dunyo mamlakatlariga-da tahsil olishini istaydi.

Kelib xushnud avlodim, mani mulkim qilur obod,

Bu vayrona diyorimda shaharlar aylagay bunyod.

Dabistoni ulumni sar-basar ochib har el ichra,

Kengaytib tahsilini, navjuvonlar aylagaylar yod.

Shoiraning bir asran ko‘proq vaqt avvalgi orzusiga quloq bersangiz, ich-ichdagi so‘nmas xohishi sasini eshitasiz:

“Ul vaqt qizlar ilmi dunyoviy tahsilig‘a muyassar bo‘lub, urfon taxtida qaror topib, ellar va ulug‘lar safig‘a doxil bo‘lurlar, alar g‘ayrat va mehnatda erlarg‘a hamfo va yovar bo‘lub, obro‘ topib, hurmat va ikromg‘a sazovor bo‘lurlar...”

Afsuski, o‘sha davr jamiyatida ayollar haq-huquqiga nisbatan mustahkam to‘siqlar mavjud bo‘lib, har qanday uyg‘oqlik, so‘z erkinligi jiddiy tanqid ostida qolar edi. Anbar Otinning ilmsizlik va isrof, tengsizlik va adolatsizlikka oid keskin she’rlari ko‘pgina boy xotinlarning yuragiga g‘ulg‘ula sola boshladi. Shoira hasham libosini kiygan uquvsiz xotinlarning kirdikorlari, o‘ziga oro berish yo‘lida har ishga tayyor boyonlarning tantiq xotinlari haqida achchiq-achchiq yozaverdi:

Gʻoziboylar, kemachilar, mingboshilar xotuni,

Piyoda bormaydi, izvoshga qo‘ng‘iroq toqmay.

Undog‘ shuhratchilarni tanobini tortib quy,

Davlatig‘a dam bermasun, muncha ortiq hovliqmay.

Shunday kunlarning birida undan o‘ch oldilar – Anbaroy qattiq jarohatdan keyin oyoqlari ishlamay, uzoq vaqt to‘shakka mixlanib qoladi. Shunday bo‘lsa-da, u axloqsizlik botqog‘iga botib borayotgan jamiyatni ayovsiz tanqid qilishdan to‘xtamaydi. 

Abu Sino, Ulug‘bekdin ko‘z yumg‘onlarg‘a o‘t tushsun...

Anbar Otin jamiyatdagi illatlarni fosh etuvchi eng katta qurol so‘z va shoirlik maqomi ekanini teran anglaydi. Jamiyatga naf keltirmaydigan yozuqlar, ehtimolki, xaloyiq holini so‘rmagan bitiklardan biror naf yo‘qligini ta’kidlaydi:

Shoir o‘lmoqdin umidi bo‘lsa, qilmas hech lof.

She’r yozsangiz, xaloyiq holidin mavzu eting.

U o‘zbek va tojik tillarida ijod qilgan shoira Uvaysiyga mehr qo‘yadi, Navoiyni ustoz sanaydi. Zamondoshlari Muqimiy, Furqat, Zavqiylarga murojaat qilib, ularni-da jamiyat ahvoliga befarq bo‘lmaslikka chorlaydi. Shoir Muqimiyga atab yozgan she’rida shunday satrlar bor:

Ey Muqimiy, erlar ichra kuylangiz siz har mudom!

Negaki mandek ayollarg‘a erur kuylash harom.

Erni xotundin qilib afzal yaratkan deydilar,

Biz uchun ham sizni she’ringizni etsun ehtirom.

Bebizoatlik agar el ichra bo‘lsa aybingiz,

Bo‘yla qonun kashf etkanlardin oling siz intiqom.

“O‘t tushsun” nomli she’rida esa tarixiy allomalarimizni unutib borayotgan, xotin-qizlarni buyum kabi sotmoqqa hozir kimsalarning yuragiga ayovsiz o‘t soladi: 

Tariqcha ilmi yuq “qozi kalonman, muftiman” deydur,

Abu Sino, Ulug‘bekdin ko‘z yumg‘onlarg‘a o‘t tushsun.

She’rda borgan sari ijtimoiy tengsizlikka nisbatan isyon kuchayib boradi.

“Xotunlar mol qatori sotiladur”, deb mushtiparlarni,

Zulayho, Layli, Shirinni tan olmogonlarga o‘t tushsun.

Doim muhtojlik va chorasizlikda yashagan shoira o‘zining huvullab qolgan qalb dargohiga bir yorug‘lik lipillab kelishiga umid bog‘laydi:

Qaysi kun baytul hazanimni yorutmoq soati?

Bu qaro g‘orim ichig‘a parpirab shamdon kelur.

“Bir zamonni uylag‘ayman, hech zamong‘a o‘xshamas” satrida esa sezgir qalbning qachonlardir emin-erki zamona kelishi, o‘zbirlikka erishgan xalqqa aylanishimiz haqidagi qarashlar aks etadi.

Alhol Anbar Otin xalqlarga cheksiz aziyat keltiradigan mudhish urushlarni qoralar ekan, bugun ham suv va havoday zarur bo‘lgan ittifoqlik, ahillik g‘oyalarini baland hilpiratadi:

Zo‘rdin zo‘r chiqsa doim, zo‘r qochg‘ay go‘rga,

Sulhu amniyat kuchidin nestu yaksondur urush.

Qay kuni bulg‘ayki, dunyo sulh ila topg‘ay qaror,

Aks holatda bu el poyig‘a qopqondur urush.

Shoiraning o‘zi yashab turgan zamondan yuksalib, kelajakka qarata aytgan so‘zlari, bir paytning o‘zida ogohlantirish va bashorat kabi yangraydi. Unda shoiraning asrlar burungi topqirligi, oldindan ko‘ra bilish salohiyati namoyon bo‘ladi.

Mani so‘zimni tinglang, ayuhannos,

Kelur avlod davri o‘ziga xos...

“Qarolar falsafasi”dagi jamiyat

Anbar Otinning “Qarolar falsafasi” risolasi bir-birining ziddi bo‘lmish ikki muammo – ijtimoiy adolat va zulmning falsafiy-majoziy talqinlariga bag‘ishlanadi. Shoira davr ayollarining ahvolidan, ularning ijtimoiy kamsitilishi, xorlik va huquqsizlik natijasida o‘z iqtidoru iste’dodidan judo bo‘lib borayotganini og‘riqlar bilan tilga oladi. Bunday adolatsiz muhit shoir o‘laroq Anbar Otinga sira tinchlik bermaydi. Oddiygina ko‘cha-ko‘yda yurish qoidalari ham xotin-qizlar uchun chinakam xavfga aylanayotgani uni battar g‘azablantiradi.

Risolada xotin-qizlarning paranji ichida kampirlardek bukchayib yurishga majburligi, agarda tik yursalar ulardagi qaddi-qomat yo‘qchilikda ko‘zlari shahvatga to‘lgan bo‘ydoqlarning tajovuziga sabab bo‘lishini ochiq-oydin tan oladi.

“...Hukm shundog‘durki, zaifalar agar ota-ona va qarindoshlarini ko‘rmoq uchun borgon vaqtida eski libos kiyib, qo‘lig‘a aso ushlab, eski paranji yopunub, bukchayib, albat¬ta, qari kampir holida bo‘lub ko‘chag‘a chiqishi mumkindur. Nogahon ko‘ngli buzuq, behayo erkaklar ko‘z olayturub, zaifaga ozor berurlar, shul sababdin qiz-juvonlar ko‘chag‘a yasanib chiqmoqlari man etilur”.

Shoir zamon yigitlarining  bu holga tushib qolayotganini ilmsizlik va yo‘qchilikdan, ta’lim va tarbiyaning ayanchli ahvoli sababidan deb biladi.

“...Aksar notavon kambag‘al bechoralar uylanishg‘a qodir emaslar va ahli ayol jamarg‘asig‘a ojiz bulurlarini bilib, uylanmaslar. Shul sababdin ham ko‘cha-ko‘yda buydoqlar nafsi shahvonasi g‘oliblik qilub, zaifalarg‘a nazar tashlab va suz qotub, ozor berurlar”.

Zamona ziyolisi qachonlardir bu illatlarning tamoman yo‘q bo‘lishi, teng va adolatga burkangan ulug‘ kunlar kelishini orzu qiladi:

“...Ul zamonda barcha xalq sohibjamol bo‘lur... Ul vaqt qizlar ilmi dunyoviy tahsilig‘a muyassar bo‘lub, urfon taxtida qaror topib, ellar va ulug‘lar safig‘a doxil bo‘lurlar, alar g‘ayrat va mehnatda erlarg‘a hamfo va yovar bo‘lub, obro‘ topib, hurmat va ikromg‘a sazovor bo‘lurlar”.

Shoira ushbu risolada qora va oq ranglarning majoziy qiyofasini chizar ekan, betakror tashbehlar orqali so‘z sinchisi ekanini isbotlaydi. Masalan, shoir qozonni dehqonga qiyos qiladi. Bir qarashda o‘xshatmaysiz, ammo kutilmagan so‘z latofati sizni o‘ziga qaratib oladi. Aslida qozon ham kun bo‘yi dehqon kabi issiqda qorayib mehnat qiladi, u ham hosilini xalq dasturxoniga tortadi. Qozonning qoraligi dehqonning issiqda qorayib mehnat qilishiga hamohangdir.

“Ul qaro xalq oftob so‘zonida mehnat qilib, o‘zlari har qancha kuyganlari holda, hosillarini hamtovoqlarig‘a tuhfa qilurlar. Misol andoqdurki, qazon bovujud qarodur, o‘zi o‘tda kuyub qaro bo‘lg‘oni holda ovqat pishurub odamlarni tuydurur”.

Bunday misollar juda ko‘p. “Qaro charog‘ o‘zi qaro yog‘ va kuyundig‘a giriftor bulg‘oni holda, nuri ilan kulbani ravshan qilur”.

Shoira husn bobidagi eng muhim jihatlar ham qoralarga taalluqliligini aytar ekan, qaro qosh, qaro soch va qaro xol husnning asosiy omillari ekanini aytib, qarolikning ajib falsafasiga sharh beradi. Buni qarangki, qurol-yarog‘, anjomlar ham qora, ammo ular vositasidagi mehnat atrofni oqlikka, go‘zallikka burkaydi. Ma’danlar, xususan ko‘mir va temir, po‘lat ham qora, ammo ular xaloyiqning tirikligi va hayot tarziga oydin nur va hovur beradi. Qora kimyolar, anbar va tus (qayin og‘ochi, qayin og‘ochining po‘sti) va zaytun va ifor va surma kabilar qora bo‘lsa-da, insonni yanada go‘zallashtiradi. 

Shoir ana shunday ishtibohlar bilan jamiyat hayotidagi turfa illatlarga yuzlanadi. Xotin-qizlarning uquvsizligi, o‘z xojalarini qo‘ldan boy bermaslik uchun ming o‘lib-tirilishi, yosharmoq, soxta husn payida hech narsadan qaytmasligini oshkora fosh etadi.

“Ul ablah oqlar noiloj o‘zlarig‘a soxta husn paydo qilmoq harakatig‘a tusharlar, ya’ni sochlarini qora rang ila bo‘yaydurlar va qoshlarig‘a qaro surtub va ko‘zlarig‘a surma qo‘yub mujgonlarini bo‘yab va yuzlarig‘a soxta xol quyurlar, ba’zi birlari ignag‘a ip o‘tqarub, ipni qaro qilib, yuzlarini igna ilan tikib, xol qilurlar”.

Demak, “Qoralar falsafasi”dagi “qora” zulmat emas, nurga yetaklovchi ruhiy yo‘l. Shoira “qora”larning falsafiy mazmuniga o‘ziga xos jilo berib, jamiyatdagi ko‘plab tushuncha va munosabatlarga yangicha rang bera oldi. Aslida oq va qoralar bahsi jamiyat illatlarini fosh etish, boylik ortidagi qashshoqlik, tanazzul ortidagi umid, zulmat ortidagi yorug‘likni bizga-da anglatishning mangu falsafasidir. 

Bobur ELMURODOV,

Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori