Oliy taʼlimdan keyingi taʼlimning baʼzi Sharqiy Yevropa va O‘rta Osiyodagi davlatlarda saqlanib qolgan PhD/DSc va dunyoning boshqa joylaridagi PhD darajalari o‘rtasida qanday farq bor? Buning formulasi quyidagicha: PhD/DSc = PhD. Chunki juda ko‘p davlatlarda PhD taʼlimning eng oliy darajasi deb qabul qilingan. Undan tepada biror oliy taʼlim darajasi yo‘q, hatto xohlasangiz ham undan tepaga chiqishning iloji yo‘q. Unda nega O‘zbekistonda PhD/DC tizimini ushlab turishibdi? Buning davlat ichida va tashqarisida qanday taʼsiri bor?

Har xil maʼlumotlarni eʼtiborga olgan holda aytsak, dunyo aholisining 1 foizdan 1,3 foizigacha aholisi PhD ilmiy darajasiga yetadilar. Demak, dunyoning bir hovuchgina odami bunday ilmiy mavqega sazovor bo‘ladi. Bobolarimiz ilm olishni igna bilan quduq qazish kabi og‘ir mashaqqat ekanligini taʼkidlaganlaridan xabarimiz bor. Men bunga shaxsan o‘z tajribamda iqror bo‘ldim. Fan doktori darajasiga yetib borish juda ko‘p vaqt va mablag‘ talab qiladi. U insondan kuchli chidamlilik, ruhiy barqarorlik talab qiladi, chunki yillab muntazam ravishda aqliy mehnat bilan shug‘ullanish o‘ta og‘ir. Taʼlimning yuqori cho‘qqisini ko‘zlagan ko‘pchilik oilaviy qiyinchiliklar, munosabatlardagi murakkablik, kuchli stress va ruhiy salomatlik bilan bog‘liq muammolarni boshdan o‘tkazadilar. Chunki ko‘p hollarda ilmiy tadqiqotlar yolg‘izlik va izolyatsiya talab qiladi. Olimlar juda tor bir yo‘nalishni tanlab, juda ko‘p o‘rganish va tadqiq qilish orqasidan o‘z yo‘nalishlarining kuchli mutaxassisiga aylanadilar. Ular o‘z yo‘nalishlaridagi hamma narsadan xabardor bo‘lishlari talab qilinadi.

Nega O‘zbekiston PhD/DSc tizimidan voz kechishi lozim? O‘zbekistonda PhD tadqiqotchilarga berilgan uch yil muddat yaxshi tadqiqot olib borish uchun yetmaydi. Bu tadqiqot metodlarini o‘rganish va tadqiqot metodologiyasini yaratish uchungina yetishi mumkin. Men PhD tadqiqotimni uzluksiz ravishda olib borib, yetti yilda tugatdim. Shunda ham ikkita ilmiy rahbarim va yana uchta yo‘nalish mutaxasislari doimiy ravishda meni kuzatib yo‘l ko‘rsatib bordi. O‘zbekistonda “yaxshi ilmiy rahbar” muammosi boshqa bir mavzu. Tadqiqot nimaligini, tadqiqot metodlari va metodologiyasini tushunmasdan turib yozilgan dissertatsiyalarning qimmati juda past. Shuning uchun ham ilmiy jurnallarda kuchli ilmiy ishlarni nashr qildirish talabi ham korrupsiya yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Keyin ikkinchi bosqichda yana shu muammo qaytariladi. PhD olganlar DSc uchun yana boshqa tadqiqot qilishlari lozim, bunga ham yetarli vaqtlari bo‘lmaydi va natijada ikkita kuchsiz, ko‘chirmachilik asosida erishilgan tadqiqot dunyoga keladi. Shaxsan shunday tadqiqotlarni Alisher Navoiy nomidagi kutubxonaning dissertatsiyalar bo‘limida o‘tirib ko‘zdan kechirdim.

O‘zbekistonda PhD va DSc olayotganlar o‘z ilmiy ishlariga taqrizni o‘zlari yozadilar. Ilmiy ishlar odatda yuzaki ko‘rib chiqiladi va qandaydir imloviy yoki yozishdagi baʼzi kamchiliklar ko‘rsatilib himoyadan o‘tkazib yuboriladi. Men bunga ham shohid bo‘ldim. Bu holat O‘zbekistonda taʼlim olgan PhD/DSc fan doktorlarini globallashayotgan dunyoda cheklab qo‘yayotgani, ularning jug‘rofiy mobilizatsiyasiga salbiy taʼsir ko‘rsatayotgani va xalqaro taʼlim tizimlarining (International Recognation of Education) O‘zbekistondagi tizimni tan olishiga qiyinchiliklar tug‘dirayotganini o‘ylab ko‘rishimiz kerak.

Bugun O‘zbekistonda yaratilgan PhD/DSc tizimi dunyo taʼlim tizimlarida noaniqlik va O‘zbekistondagi taʼlim sistemasiga ishonchsiz qarashlarga sabab bo‘lmoqda. Baʼzi hollarda O‘zbekistonda olingan PhDni boshqa universitetlar magistratura o‘rnida qabul qilsa, boshqa hollarda ochiq-oydin bizdagi PhD tadqiqotlari ustidan kuladilar. Bunga yetarlicha sabablari bor deb o‘ylayman. Buning ustiga menga o‘xshagan chet davlatda PhD olganlar O‘zbekistonda ikkinchi darajali olimlarga o‘xshab qolamiz. Shu o‘rinda aytishim lozimki, meni O‘zbekistonda PhD deyishsa o‘zimni kamsitilgan his qilaman.

Dr. Dilsora FOZILOVA