Oilaviy gurungda bobomning qishloq oqsoqoli bo‘lganini esladik. O‘n ikki yashar o‘g‘lim ajablanib, “Oqsoqol degani nima? Qanday odam bo‘ladi?” deb so‘radi. O‘ylab ko‘rsam, bolalarim tengi bugungi avlod oqsoqollarni bilmay, tanimay ulg‘ayayotgan ekan. Shu haqda o‘ylab, beixtiyor bolaligimni esladim. O‘shanda kimdir bozordan mol olaman desa ham, biron yig‘in o‘tkazmoqchi bo‘lsayam, kelin yo kuyov tanlashda ham kayvonilar bilan maslahatlashar edi. Hech kim biron ishni o‘z bilganicha bajarmasdi. Ularning gapi qonunday qabul qilinardi. Menimcha, hozir ana shunday kayvoni insonlar kamyob. Nima uchun ular birdan yo‘qolib qoldi? El orasida oqsoqollarga nechog‘li ehtiyoj bor?

Filologiya fanlari doktori Shomirza Turdimov va O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan jurnalist, yozuvchi Olim Toshboyev bilan yuqoridagi kabi savollarga javob topish uchun fikr almashdik.

B.G‘oziddinov:

– Shomirza aka, biz taniydigan oqsoqollar aslida kim edi? Ular hozir qayerda?

Sh.Turdimov:

– Oqsoqol tabiiy tanlangan odam. Bola tarbiyasi u o‘ynaydigan o‘yinga ham bog‘liq. O‘yin vaqtida bitta bola boshqalardan ajralib yetakchi bo‘lib oladi. Bolalarda yolg‘on munosabat yo‘q. Shu bois bu yetakchilik tabiiy shakllanadi. Xuddi shu kabi oqsoqol ham tabiiy tanlanishi, jamiyatning mahsuli sifatida o‘rtaga chiqishi kerak.

Oqsoqollarning kamayishi tarbiya tizimi bilan bog‘liq. Bola uyda asosan onadan tarbiya olayapti. Maktabda ayol o‘qituvchi dars berayapti. Erkak o‘qituvchilar maktabga qaytdi deyildi, lekin kam. Bola erkak tarbiyasini olmasa, unda yetakchilik qobiliyati o‘z-o‘zidan passivlashadi. To‘g‘rimi, Olim aka?!

O.Toshboyev:

– Rost. Bilasizmi, bizda oqsoqollikning rutbasi atay tushirilgan. Yo‘q qilingan. Uzoq o‘tmishda matriarxat – ona va patriarxat – ota boshqaruvidagi davrlar kechgan. Sho‘ro zamonida patriarxat quladi degan tushuncha o‘ylab topilgan va bu siyosat muntazam olib borilgan. O‘tgan asrning o‘ttizinchi yillarida ham, elliginchi yillarida ham shu siyosat yuritilgan. Masalan, yaqin tariximiz saksoninchi yillarda davlat rahbarlari ma’ruzalarida patriarxat qulaganini alohida ta’kidlaydi. Patriarxat qulashi degani bu – ota maqomining yo‘qotilishi! Bunday holatda jamiyatda nomutanosiblik boshlanadi. Shomirza aka aytganiday, bola faqat ayolning o‘zidan tarbiya ola boshlaydi.

Sh.Turdimov:

– Fikringizga qo‘shimcha qilmoqchiman, momolarimiz yosh bolani ham sen erkaksan deb oldinga o‘tkazgan, yo‘lini kesib o‘tmagan. Bu bilan unda erkak mas’uliyatini, otalik burchini his etishni shakllatirganlar. Bu – otaning maqomi aslida. Hozir ayrim ayollar bulduzir bo‘ladi-da, hammasini yanchib o‘tib ketadi.

Sho‘ro davrida birinchi hujum oilaga bo‘ldi. Hozir ko‘pchilik oilani erkak, ayol va boladan iborat deydi. Aslida bizda oila uch avloddan iborat bo‘lgan. Birinchisi katta avlod – bobo, momo, amaki, tog‘a, xola, amma. Ikkinchisi er-xotin va uchinchisi bolalar. Oilada bolani er-xotin emas, katta avlod tarbiyalagan. Masalan, etnograf olim Karim Shoniyozovning o‘g‘li “Biz nonga to‘rxalta olib borishdan qo‘rqardik. Guzarda o‘tiradigan chollar buni ko‘rib, nonning uvog‘i yerga tushadi-ku, borib butun xalta olib kel deb urishib qaytarib yuborardi” degan edi. Qarang, o‘sha chollar shunga ham e’tibor qilgan. Tanbeh bergan. Oqsoqollik degani mana shunday tizim aslida.

Oilaga hujum jamiyatga hujum degani. Oila tizimining izdan chiqishi jamiyat, etnos parokanda bo‘ldi degani. Buni qanday saqlab qolish kerak degan savol tug‘iladi. Qadriyatlarni eski holatda asrab bo‘lmaydi. Uning mohiyatini saqlagan holda zamonga qarab modernizatsiya qilish kerak. Masalan, chetdan o‘zlashayotgan so‘zni ohangi bilan qabul qilsak, bu o‘zlashtirish emas, taqlid bo‘ladi. Bunday so‘zlarning ko‘payishi tilning yo‘qolishiga olib keladi. Qadriyatlar ham xuddi shunday moslashishi kerak. Bunday tizim ishlashi uchun har bir sohaning oqsoqoli bo‘lishi shart. Oqsoqol faqat ko‘chada, to‘y-ma’rakada emas, jamiyatning har bir jabhasida, barcha sohada bo‘lishi kerak. Ular millat nuqtai nazaridan fikrlaydigan odamlar bo‘ladi. U boshqalarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatib turuvchi mayoq hisoblanadi. Masalan, Habib Abdullayev, Vohid Zohidov, Vosil Qobilov, Aziz Qayumov va Hodi Zarif degan fan arboblari o‘z sohasining ana shunday oqsoqollari edi.

Millat nuqtai nazaridan o‘ylaydigan odamlarning borligi genofondning saqlanganidan, aksi esa millatning parokandaligidan dalolat beradi.

B.G‘oziddinov:

– Nega bugun shunday odamlarimiz kamayib borayapti? Oqsoqollik maktabining yo‘qolishi faqat erkaklar tarbiyasining ikkinchi o‘ringa tushgani bilan bog‘liqmi?

O.Toshboyev:

– Bu maktabning yemirila boshlashida oqsoqollarning ham aybi bor. Bilasiz, dinimizda munofiqlik, yolg‘onchilik qoralangan. Bu haqda hadis ham bor. Unda musulmon kishi ziqna, qo‘rqoq bo‘lishi mumkin, ammo yolg‘onchi bo‘lishi mumkin emas deyiladi.

Afsuski, ayrim oqsoqollarimiz kiprik qoqmay yolg‘on gapiradi, munofiqlik qiladi. Shaxsan shunday odamlarni taniganim uchun aytayapman. Ularni kuzatib, o‘ylayman, yoshi saksonga yaqinlashgan cholga hokimning, vazirning oldida yolg‘on gapirib nima zaril?! Sababki, unda ta’ma, nafs bor. O‘z foydasiga yolg‘on gapirib bo‘lsa ham nimanidir undirish, hech bo‘lmaganda o‘sha odamning ko‘ziga yaxshi ko‘rinishni istaydi. Mana shunday odamlar sabab oqsoqollarga munosabat o‘zgaradi, ishonchsizlik paydo bo‘ladi.

B.G‘oziddinov:

– Shomirza aka, oqsoqollik odamning tabiatida bo‘lishi kerak dedingiz. Tabiatida haqiqiy kayvonilik bo‘lgan odamlarni taniysizmi? Ular qanday sharoitda yashayapti?!

Sh.Turdimov:

– Agar haqiqiy oqsoqollar bo‘lmasa, jamiyat izdan chiqib ketadi. Kattami-kichikmi yutuqlarga erishayotgan ekanmiz, kayvoni odamlarimiz bor, garchand ularni biz payqamayotgan bo‘lsak-da. Endi ularning qay holatda yashayotganiga kelsak, bu haqda biroz mulohaza yuritish zarur. Masalan, biron sohaga, institutlarga rahbar bo‘ladigan odam albatta fan arbobi, juda katta bilim egasi bo‘lishdan ham oldin oqsoqol bo‘lishi kerak. Buni G‘arb lider deb ataydi.

Bobom oddiy cho‘pon edi. Yoshligimda u kishiga aql “o‘rgatmoqchi” bo‘lib (kuladi), hadis o‘qib berdim. “Bobo, hadisda yozilishicha, katta daraxtlarni kesish ayb bo‘lar ekan” dedim. Bobom “Nima deb o‘ylaysan?” dedi. “Katta daraxtlarni kesish ayb ekan-da” dedim. “Yo‘q, bolam. Shunday odamlar bo‘ladiki, ulardan el manfaat ko‘radi. Bunday kishilar katta darxtlarga o‘xshaydilar. O‘sha odamlarning ishdan nohaq olib tashlanishi ham katta gunoh” dedi bobom. 

Xuddi shuningdek, tabiatida oqsoqollik bo‘lmagan odamlarning biron joyga rahbar bo‘lib olishi  ham shu sohaning “o‘lishi”ga olib keladi. Jamiyatda haqiqiy yetakchilarning o‘z o‘rnini topa olmasligi oqsoqollikka Yortiboylar kelishi bilan bog‘liq. “Alpomish” dostonida Boysari oqsoqollardan ikki marta maslahat so‘radi. Birinchisida Boysari bilan Boybo‘rining orasiga sovuqchilik tushish arafasi, etnos ikkiga bo‘linishga kelib qolgan vaqt edi. Oqsoqollar unga javoban “Maslahat bermaymiz Boysariboyga, / Osilmaymiz Boybo‘rining doriga” deydi. Oqibat oqsoqollik Yortiboylarga qoldi. Boysari Qalmoqqa ketdi. Keyin qalmoqlar Barchinga og‘iz solganida yana maslahat so‘radi. Endi Yortiboylarning ovozi baralla eshitildi: “Bolalarni tog‘a-jiyan qilamiz, / Bu yerlarda erkin bo‘lib yuramiz”.

Boysari nimaga shunday javob eshitdi? Chunki bu yerda qorin manfaati turibdi! Qachonki qorin manfaati bo‘lgan odamlar maslahat berishni boshlasa, oqsoqollik tizimiga darz ketadi. Haqiqiy oqsoqollar, qo‘rqmasdan haqiqatni aytib, to‘g‘ri maslahat beradiganlar chetda qolib, labbaychilar oldingi safga chiqib oladi. Bugun atrofimizda jonkuyar, fidoyi oqsoqollar bor, lekin ko‘pincha ular o‘z o‘rnini topa olmayapti deb o‘ylayman.

O.Toshboyev:

– Shomirza aka, to‘g‘ri aytdingiz, oqsoqol uchun so‘z va amal birligi muhim. Yoshligimda bunday misollarni ko‘p eshitganman. 1950-yillarda kolxoz g‘allasi qo‘lda o‘rilgan. O‘shanda kolxoz raislari bug‘doy o‘rimiga birinchi bo‘lib o‘z oilasini chiqargan ekan. Rais “Senlar soyada dam olib o‘tirsalaring odamlarning ko‘ziga qanday qarayman?” degan. Or-nomus kuchli bo‘lgan. Hozir aksariyat hollarda buning teskarisi. Ibrat yo‘qoldi. Xalq zukko. El orasida bir qarashda odamning ko‘nglidan nimalar o‘tayotganini biladigan odamlar bor. Ramziy qilib aytganda, ular bolam o‘roq o‘rmasin, ariq qazmasin, bu ishlarni boshqalar qilsin deydi. Ozgina vakolati bo‘lsa, oddiy odamlar yelkasiga oyoq qo‘yib, kasalxonadagi navbatni ham aylanib o‘tadi. Erkin A’zam muallifligidagi “Suv yoqalab” filmida “Oqsoqol, davring o‘tdi” deydi. Nega? Chunki uning gapini odamlar pisand etmayapti. Buning birinchi sababi qarashlar, qadriyatlar o‘zgarishi bilan bog‘liq. Ikkinchidan, xalqning oldida boshqacha ko‘rinish va mas’uliyatli davrlarda o‘ziga ravo ko‘rmagan narsani boshqalarga ravo ko‘rish. Xalq doim so‘zi va amali boshqa odamdan norozi bo‘ladi. Qadimda oqsoqollarning so‘zi ham, amali ham, hayotiyam bir bo‘lgan. Shomirza aka aytganiday, oqsoqol juda katta olim, mulla bo‘lishi shart emasdir. Ehtimol, u cho‘pon yo mirob, dehqon yoki bog‘bon bo‘lgandir. Lekin odamlarni ergashtira olgan. Nega ba’zi oqsoqollarga hech kim ergashmaydi? Chunki amal yo‘q. Oqsoqollik parokanda bo‘lishining sabablaridan biri shu.

B.G‘oziddinov:

– Olim aka, fikrlaringizni eshitib “beayb Parvardigor” degan gap yodimga tushdi. Bugun ham so‘zi va amali bir bo‘lgan odamlar borligiga ishonaman. Lekin ular ham adashadi (atay qilinmagan, kechirsa bo‘ladigan xato haqida aytayapman). Lekin tengdoshlarim va bizdan kichik avlodda bunday kamchillikka murosasiz munosabat shakllanib borayapti. Masalan, siz bugun to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatib tanqid qilsangiz, menga yoqmaydi. Keyin xato qilishingizni kutib turaman. Zig‘irday aybingizni topishim bilan ijtimoiy tarmoqlarda ommaviy sazoyi qilaman. Buning sababi nimada?

Shaxsan o‘zimdan kelib chiqsam, ota-onam yaxshi tarbiya berdi. Qadriyatlar qadrlangan muhitda o‘sdim. Lekin bugun birdan o‘zgarib qolgandayman. Boshqalar-ku mayli, hatto otamning gapiga quloq tutgim kelmaydi. Ko‘zimga faqat katta avlodning xatolari ko‘rinaveradi. Nega men bunchalik o‘zgardim? Nima uchun biz birdan quloqsiz avlodga aylandik?!

Sh.Turdimov:

– “Avesto”, ehtimol, undan ham avvaldan kelayotgan gap bor: “O‘ying, so‘zing, amaling bir bo‘lsin” degan. Butun falsafaning, dinlarning mohiyati shundan iborat.

Ma’naviyat eng muhim narsa. Qo‘l yuvmasdan ovqat yeyishga ta’bingiz tortmaydi. Bu yemak-ichmakka bo‘lgan munosabat. Inson qachonki ma’naviy ozuqasini qo‘lini yuvmasdan olsa, virus yuqadi, mohiyat o‘zgaradi. Chunki inson ruh, tan va jondan iborat. Biz tan va jonimiz hurmatini joyiga qo‘yamiz, lekin ruhni ko‘pincha unutamiz. Aslida tan va jonimiz ruhning kamoli uchun yigirma, ellik, boringki, bir yuz yigirma yil xizmat qiladigan vosita. Insonning jismi va ruhi bir-biri bilan bog‘liq ekani ertak, dostonlar zamirida aytilgan. “Alpomish”dagi o‘tda yonmaydi, qilich chopmaydi, suvda cho‘kmaydi degan gapning mazmuni shu. Qachonki shu mohiyatga zid harakat boshlansa, siz aytgan holat vujudga keladi.

Doim fashistlar asir olgan 101 askar haqida o‘ylayman. Bilasiz, o‘zbekistonlik bu asirlar uzoq vaqt och saqlanadi. Keyin 101 nafar asirga bitta nonni kuchukka tashlaganday otadi. Ular asirlarni non talashib urushadi deb o‘ylab, holatni kinoga olishga tayyor turishgan edi. Lekin ular non talashmadi. Kattasi aytdi, kichigi borib nonni 101 bo‘lakka bo‘lib tarqatdi. Bu 1942-yili bo‘lgan voqea. Endi diqqat qiling, 2017-yilda Toshkentda yetti tonna palov tayyorlandi. O‘sha palov tarqatilganini internetda kuzatdim. Bitta olma, bir kosa osh uchun ba’zilar stollar ustida emaklab yuribdi. Ularning uyida olma yo‘qmi, oshga qurbi yetmaydimi?! Nega ular osh deb bunchalik talashayapti? Uyiga borib ko‘rsangiz hamma narsasi bor.

1942-yilda asir tushgan odam taxminan 1920-yillarda tug‘ilgan. Uning otasining tarbiyasi va halqumi toza edi. Ular shu bois olomonga aylanmadi, quvvat topdi. Lekin 1950-yildan keyin sho‘roviy g‘oyalar sabab xudodan qo‘rqmaydigan, bandadan uyalmaydigan, halqumiga harom aralashgan avlod paydo bo‘ldi va bularning bolalari arzimagan narsalar uchun hamma narsani sotib yuboradigan darajaga keldi. Chunki umumiy suv shunday loyqalangan edi. Umumiy suv loyqalangandan keyin sizning tarbiyangiz ham kuch bermay qoladi.

Bu qachon tozalanadi? Avvalo xudo qo‘llashi kerak. U yoqdan amr bo‘lmasa, hech narsa bo‘lmaydi. Lekin o‘sha amr ham bandaning harakatiga bog‘liq. Aytadi-ku, neki ko‘ngilda kechar, tabiatga ham ko‘char.

Inson ko‘nglidan nimaiki kechsa, tabiatda o‘z aksini ko‘rsatadi. Shuning uchun ofatlar birinchi tabiatda sodir bo‘ladi. Masalan, bir sovuq kelib hamma hosilni yo‘q qiladi. Bundan xursand bo‘lish kerak. Kimningdir yaxshi amali, tilagi bois ofat tabiatga keldi. Agar u tabiatda sodir bo‘lmaganida, ofat odamlarga urardi. Ofatga sabab bo‘ladigan narsalar ko‘payib ketsa, bu dahshat!

Bugun, mana, kuzatayapsiz, ijtimoiy tarmoqlarda yalang‘och she’rlar, hikoyalar ko‘payib ketdi. Nega? Chunki jamiyatning o‘zi shuni qabul qilayapti. Tarozi pallasi teng turishi kerak. Dinda chuqurlashib ketmanglar deyilgan. Bu xoslarga emas, avomga aytilgan gap. Avom bilib-bilmay dinni chuqurlashtirib yuborsa, qilichga aylanadi. Agar o‘zlikdan uzoqlashsa, insoniy tuyg‘ularini yo‘qotib qo‘yadi. Tarozi pallasining muvozanati yo‘qolishi bu. Siz tengi avlod bilan bog‘liq holatni shunday tushunaman.

O.Toshboyev:

– Shomirza aka, gapingizga qo‘shimcha qilmoqchi edim...

Mumtoz adabiyotimizda xudparastlik – butparastlik degan tushuncha ko‘p uchraydi. Hozir butun dunyoda ana shu xudparastlik avj oldi. Oqsoqollarga ehtiyojning susayib ketishiga ham faqat o‘zini o‘ylash – xudparastlik sabab. Individualizm targ‘ib qilingan joyda hamma o‘zicha bilag‘on, o‘zicha oqsoqol! Donishmandning gapini ham bir tiyinga olmaydi. Bu Sharq uchun mutlaq yot. Ehtimol, individualizmning ma’lum qismidan foydalanish mumkindir. Lekin uni Sharq xalqlari to‘laligicha qabul qila olmaydi. Avliyo shoirlar, mujtahid olimlar bekorga xudparastlikni butparastlikka tenglashtirmadi. Buning fojiali ekani nimada ko‘rinadi? Masalan, bola ma’naviy, ruhiy jihatdan otaga muhtoj emas. Vaqt o‘tib moddiy tomondan ham mustaqil bo‘lgach, endi ota kerak bo‘lmay qoladi. O‘z-o‘zidan bolada otamdan zo‘rman degan g‘urur paydo bo‘ladi. Bugun ba’zi o‘zbek oilalarida, “Ota, siz bilmaysiz, tushunmaysiz” degan gaplarni eshitib qolamiz. Bu bizga mutlaqo yot mafkuralar targ‘ib qilgan individualizmning jamiyatimizda ildiz otib borayotganidan darak.

Ikkinchi jihat, Patrik Byukenenning “G‘arbning o‘limi” asarida juda ko‘p global muammolar yoritilgan. Unda 1950-yillardan boshlab G‘arb va AQShda erkinlik g‘oyasi kino, adabiyot, san’atda keng targ‘ib qilingani yozilgan. Feministlarning harakatini eslang. G‘arb va AQSh 1950-yillardan keyin tasvirga olgan kinolarda aksariyat hollarda yolg‘iz ayol qahramon qilingan. Oila qurish bunday ayollarning tabiatiga zid. Uning o‘zi karyera qiladi, moddiy tomondan ustunlikka ega bo‘ladi. Bu fahshni, milliy axloqqa tashlangan o‘latni rag‘batlantirishning madaniy shakli bo‘lgan. Shuning oqibatida G‘arbda ham, Osiyoning rivojlangan davlatlarida ham tug‘ilish pasayib ketdi. Bu oltmish yil avvalgi g‘oyaning mahsuli. Urug‘ hamma narsani hal qiladi. Donni yerga tashlaysiz, bir qish o‘tgach gurillab ko‘karib chiqadi. Ma’naviyatdagi, mafkuradagi urug‘ taxminan o‘n yildan keyin o‘zini ko‘rsatadi. Bu kabi mafkuraviy xurujlarga faqat jamiyatda immunitetni kuchaytirib qarshi turish mumkin.

Sh.Turdimov:

– Xalqimizda “Bola suysang beshikda suy, xotin suysang – to‘shakda” degan maqol bor. “Yor-yor” degan kinoni bilasizlar, o‘tgan asrning 60-yillarida tasvirga olingan. Bu kino komsomol to‘yining targ‘ibiga bag‘ishlangan. Oradan oltmish yil o‘tib “gorko-gorko”ga kelib qoldik. To‘ylarda bu odat yo‘qdir, lekin ko‘chada bu bizni ajablantirmay qo‘ydi. Xuddi shunday bugun targ‘ib etilayotgan noinsoniy g‘oyalar haqida gapiraverish odamning yuzini ochib tashlaydi (shuning uchun uni yomonlab ham gapirishni kamaytirish kerak). Shunday ekan, yana oltmish yildan keyin dunyoda Lut qavmiga moyillik kuchayib ketmasligiga kafolat yo‘q. Shu bois Olim aka bugun xalqning ma’naviy immunitetini kuchaytirish kerak dedi. Endi faqat ma’naviyatni yangicha, me’daga tegmaydigan usullar bilan tashviqot qilish kerak.

Hozir bolalarimiz telefondan ajralmayapti. Ular ko‘proq urdi-so‘kdi kabi tasvirlarni ko‘rayapti. Mana shu qiziqishdan to‘g‘ri foydalanish kerak. Mablag‘ ajratib, ma’naviyat targ‘ibotini bolalarimiz qiziqayotgan, ko‘proq vaqtini sarflayotgan joyda olib borish kerak. Masalan, telefonda.

O.Toshboyev:

– Elning oldida turadigan kayvonilarni badnom qilib, obro‘sizlantirilsa, eldan putur ketadi. Shu bois sobiq tuzumda imkoni boricha oqsoqollikka Yortiboylar olib kelingan. Imkonsiz vaziyatdagina fikri teran, xalqparvar odamlar rahbarlikka tayinlangan.

Yaqinda Piter Hopkirkning “Katta o‘yin” nomli kitobini o‘qidim. Ikki imperiyaning Markaziy Osiyo uchun kurashi ochib berilgan mazkur kitobda bu imperiyalar o‘z ayg‘oqchilarini etnograf, geolog kabi turli soha olimlari qiyofasida yuborgani faktlar asosida aytilgan. Mana ko‘rayapsizmi, ular 150 yil avval bizni rosa o‘rgangan. Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoga yurish qilganida bu xalqni qanday boshqarish haqida aniq tasavvurga ega edi va shu reja asosida tizimli ish olib borishdi. Bizni xudo suygani shu bo‘lsa kerak, shuncha zulmga qaramay millat sifatida yo‘q bo‘lib ketmadik.

Sh.Turdimov:

– Olim aka, yana bir jihatga ahamiyat berish kerak. Mahmud Koshg‘ariy “Turklar o‘z tilini bilmaganni sumlim deydi. Arab esa ajam deb ataydi. Arab tilini o‘rgansangiz ham ajam bo‘lib qolaverasiz. Lekin turkning tilini o‘zlashtirgan odam sumlimlikdan chiqadi” deydi. Bu ijtimoiy tahlil!

Biz tilimizni bilgan odamga jonimizni berib yuboramiz. Qolaversa, turkiylar ochiq xalq. Turk mehrini ichida saqlab, qahrini aytadi va boshqa millatdan uylangan odamning bolasi ko‘pincha turk bo‘lmaydi. O‘zligini ko‘proq onasidan o‘zlashtiradi. Bosqinchilar mana shu jihatlardan ko‘p foydalangan.

Etnos millat emas. Etnos – o‘zini shu sotsial guruhga mansub deb tanlash. Kimdir o‘zbek etnosiga xizmat qilsa, uni qabul qilish zarur. U unday, bu bunday deb qarash kerak emas. Negaki, butun dunyoning siyosati shunday va bundan yutayapti.

Mustabid tuzum zamonida bizda fikri bor, odamlarni ortidan ergashtiradigan oqsoqol shaxslar qilichdan o‘tkazildi. Xudoga shukurki, fikrlaydigan xalqimiz bor. Shular evaziga biz etnosni, o‘zlikni yo‘qotib qo‘ymadik. Lekin qullik psixologiyasi asoratlari, afsuski, hamon seziladi. Shuni ongimizdan chiqarib tashlashimiz kerak. Muso ham qavmini qirq yil sahroda olib yurgan. Chunki qullikni ko‘rmagan ikkita yangi avlod kelishi kerak bo‘lgan.

Dostonlarning yakuni va xulosasiga ishonganim uchun optimistman. “Alpomish”ning xulosasiga ishonaman. Unda besh avlod haqida gap boradi. Besh avlod bu 120 yil degani. Shu davr ichida etnos yana Alpomish, Amir Temurlarini beradi. Lekin bu besh avlodni omon saqlash uchun a’molni yomonlikka burmaslik shart. Biz mana shu tanlov, katta chorrahada turibmiz.

B.G‘oziddinov:

– Adabiyotda o‘zining so‘zini aytishga urinayotgan ijodkor yoshlardan ba’zilarining bu borada fikri biroz boshqacha. Ular yuqorida aytilgan fikrlarni eshitib sizlarni qadimchi degan bo‘lardi.

Ular qoliplarni yorib chiqish kerak deb hisoblaydi. Ya’ni, adabiyoti, san’ati, moddiyati ham rivojlangan mamlakatlarni misol qilib aytadi. O‘sha diyorlarda ota haq bo‘lsagina gapiga quloq tutiladi. Farzand mustaqil fikrini ochiq aytishi, qafaslarni sindirib o‘z bilganicha erkin harakat qila olishi kerak deb hisoblanadi. Agar doim otaning gapiga quloq tutilsa, rivojlanish bo‘lmas edi deyiladi.

Bekorga ijodkor yoshlarni misol qilmadim. Ular siz aytayotgan etnos tafakkurining ertangi, ehtimolki, bugungi egalari...

O.Toshboyev:

– Ijtimoiy tarmoqlarda oila, er nimaga kerak degan fikr o‘rtaga tashlanib, rosa muhokama bo‘ldi. Mana endi ma’naviyat, axloq nimaga kerak degan fikrlar ham ilgari surilayapti. Bularning barchasini ma’naviy qo‘poruvchilik deb aytaman. Oila nimaga kerak, axloq zarurmi degan fikrga toqat qilib bo‘lmaydi. Bu qarash zamon tanlamaydi, 18-asrmi, 25-asrmi farqi yo‘q. Negaki, bizning yozma manbalarimiz ikki ming yillik, shaharsozlik uch ming yillik tarixga ega deb qarasak, ular bilan yonma-yon kelayotgan adabiyotimiz, xalq og‘zaki ijodi axloqdan iborat. Biz fahshni targ‘ib qilgan adabiyotni qabul qila olmaymiz. Axloqiy tanazzulga shunchaki qarab turishning o‘zi uni yoqlash bilan teng.

Abdulla Oripov, Loyiq Sherali va boshqa qardosh xalqlardagi ana shu avlod ijodkorlarini Mirzo Tursunzoda “Literaturnaya gazeta”da qo‘riqchilar deb atagan. Ularni qadimda tepaliklarda olov yoqib xalqni xatardan ogoh qilgan qo‘riqchilarga o‘xshatgan. Bugun biz adabiyotimizni xuddi ular kabi qo‘riqlashimiz zarur.

Sh.Turdimov:

– Jo‘ja tuxumdan chiqishi uchun ichkaridan teshishi kerak. Agar tuxum tashqaridan teshilsa, jo‘ja o‘lib qoladi. Hamma narsa ichkaridan yetilib keladi. Bu axloq, adabiyot birinchi o‘rinda turishi kerak degani.

Adabiyot rivojlanmaydi. Agar rivojlanganida edi, Navoiyni inkor qilgan bo‘lardik. Lekin har bir davrning o‘z cho‘qqilari bo‘ladi. Xo‘sh, qanday asarlar bizgacha yetib keldi? O‘zagida axloq bo‘lgan, insonning kamoliga xizmat qiladigan cho‘qqilar qolayapti. Boshqa hammasi yo‘qlikka mahkum. Chunki tepadan tushgan narsa – hukm. U muqaddas so‘z. Kim bo‘lishidan qat’i nazar, bandaning aytgan barcha gapi da’vo. Lekin o‘sha da’volarning hukmga yaqinlashadigan joylari bo‘ladi. Ana o‘sha bo‘ylashadigan joydagi adabiyot qoladi.

Men g‘irt qadimchi emasman. Modernga moyil odamman. Lekin modernga moyillik axloqsiz degani emas! Men axloqliman degan odam haq bo‘lavermaydi. Mohiyatida axloqi bor odamning o‘zagi but bo‘ladi. Qachonki millatning o‘zagida axloq bo‘lmasa, o‘sha millat yo‘qolib ketadi. Chunki har qanday rivojlanishning o‘zagi axloq hisoblanadi.

Men eng yaxshi ko‘rgan va tushunishim qiyin bo‘lgan asar “Qutadg‘u bilig”dir. U hali bahosini olmagan asar. Bu asarda juda katta falsafa, davlatchilik, oila, axloq bor. Biz unga yaqin kelganimiz yo‘q. Qachonki xalqimiz “Qutadg‘u bilig”ni anglab yetsa, tilini ham tiklaydi, axloqi ham asliyatiga qaytadi. Yana shunga o‘xshash asarlar bormi deyishsa, ha, Navoiyda, Boburda, Qodiriyda va undan keyingi avlodlarda ham axloq ustiga qurilgan asarlar bor.

Folklorni bitta odam yarata olmaydi. Tabiatda tabiiy ko‘chish degan narsa bor. Agar qushlar, termitlar yakka bo‘lib ko‘chsa, adashib ketar va halokatga mahkum bo‘lar ekan. Ommaviy ko‘chganida ularda ulkan bilim, qudrat paydo bo‘lib, yo‘ldan adashmas ekan. Folklorni yaratadigan qudrat ham tabiiy ko‘chishga o‘xshaydi. Adabiyot folklordan ulgi olishi, axloq mezonidan chiqib ketmasligi kerak. Shunda ijodkor yakka uchgan qush kabi adashmaydi. Adabiyotdagi shakl va qolip ikkinchi darajali bo‘lib qolaveradi.

“Go‘ro‘g‘li” va “Alpomish” dostonlari bizning qomusimiz. O‘tmishimiz, bugunimiz va kelajagimiz ham o‘sha dostonlar mohiyatida turibdi. Faqat buni anglab, o‘qildizdagi mohiyatini o‘zlashtirish kerak.

B.G‘oziddinov:

– Eposning mohiyatini, azizligini, bularni inkor etish bilan taraqqiyotga erishib bo‘lmasligini xalqqa, asosan yoshlarga qanday tushuntirish mumkin? Agar yoshlarga shu haqda gapirsangiz, ular buning aksini isbotlash uchun rivojlangan mamlakatlar misolida dalillarni qalashtirib tashlaydi.

O.Toshboyev:

– Bizning taqdirimiz ham, a’molimiz ham taraqqiyot bo‘lishi kerak. Agar mamlakat taraqqiy etsa, o‘z-o‘zidan boshqa millatlar milliy urf-odatlarimizni o‘zlashtira boshlaydi. Choponimizni kiyib urfga, ovqatimizni o‘zining yurtida brendga aylantiradi...

B.G‘oziddinov:

– O‘zimdan besh-o‘n yosh kichiklar bilan bahslashsam, ular biz qoliplarni yorib chiqa olmaganimiz uchun shundaymiz deydi. Ular uchun hatto oqsoqollik tizimi ham qolip hisoblanadi.

O.Toshboyev:

– O‘sha qolip qayerda ekani haqida hozirgina gaplashdik. U miyamizda qolib ketgan. Undan qutulishimiz kerak... Buning uchun qadriyatlar va axloqni xatarga qo‘yish emas, aksincha, ularga tayanishimiz lozim.

B.G‘oziddinov:

– Xo‘p, asl qolip ichimizda ekanini ko‘rsatish, axloq hech qanday to‘siq emasligini isbotlash, oqsoqolni yana o‘sha rutbasiga chiqarish uchun nima qilish kerak?

Bilishimcha, siz aytayotgan gaplarni bir eshitishda ma’qullaydigan odamlar sanoqli. Lekin buni inkor qiladiganlar ham bor.

Sh.Turdimov:

– Boboravshan, bir narsaga e’tibor bering, o‘zbek Turkistonda asosiy millat edi. Shuning uchun eng katta tazyiq o‘zbekka bo‘lgan. Birinchidan, ichimizdan parchalab tashlashga urinish bo‘ldi. Ikkinchidan, mafkuraviy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy tomondan qattiq tazyiq o‘tkazildi. Masalan, oddiy mixni ishlab chiqara olmaysan degan qarashni miyamizga singdirishdi. Shaxsan men maktabda mix ishlab chiqarishga qurbimiz yetmaydi deb insho yozganman. Bu bizga darslik sifatida o‘qitilgan. Endi mana shu stereotipni yo‘qotish uchun hamma o‘z sohasida ilg‘or bo‘lishi kerak. Masalan, men folklor sohasida jon-jahdim bilan ishlashim kerak. Xalq folklordan uzilgan. Negaki, epik bilim degan narsa yo‘qotilgan. Bu bilimni qayta tiklash uchun ko‘prik bo‘lishimiz kerak. Boshqa sohalar ham xuddi shunday. Hatto bozorda ham! Bozorga borsam, arzon olgim keladi. Sotuvchi qimmat sotishni istaydi. Agar sotuvchi ham, oluvchi ham bu mening millatdoshim, yurtdoshim deb insof bilan savdo qilmasa, o‘zini isloh etmasa, o‘zgarish qiyin kechadi. Agar hammamiz millat rivojlansin deydigan miqyosda fikrlab, so‘z va amal birligiga erishsak, tugunlar o‘z-o‘zidan yechiladi. Prezidentimiz Uchinchi renessans g‘oyasini ilgari surganda nihoyatda ulug‘ maqsadlarni nazarda tutgan.

O.Toshboyev:

– Bunday vaqtda xalqning zehniyatida bor jihatlar bo‘rtib chiqadi. Ma’naviy immunitet tabiiy shakllanishi kerak. Tabiiy!

Ana endi bugun yana milliy mafkura masalasi kun tartibiga chiqib, uning hayotiyligini ta’minlash kerak deyilsa, zamonaviy ta’lim qatori diniy ta’limdan, ma’rifatga chaqiradigan oyat, hadislardan ko‘proq foydalanish kerak degan bo‘lardim...

Sh.Turdimov:

– Masalaning nozik jihati bor. Shuni ham aytib o‘tish shart. Xalqimizni fanatizmdan asrash kerak. Targ‘ibotni taqiqlar orqali emas, ma’rifat bilan yetkazish zarur. Jadidlar dinni qanday yetkazgan? Masalan, Hamzaning darsliklarida din nihoyatda ma’rifiy ochib berilgan. Yana masalan, Moturidiyning buyuk ta’limotini eski holida emas, bugun odamlar ravon tushunadigan tilda yetkazish shart. Biz yangi narsa yaratishimiz shart emas, bor imkoniyat, nomoddiy boyligimizdan to‘g‘ri foydalansak bo‘lgani.

B.G‘oziddinov:

– Shunday qilib, oqsoqollar rutbasini qanday qaytaramiz?

O.Toshboyev:

– Otalarning maqomini tiklagan kunimiz oqsoqollar o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi.

Sh.Turdimov:

– Maktabga erkak o‘qituvchilar ko‘proq qaytishi kerak, o‘g‘il bolalar sinf sardori bo‘lsin. Bunga kelishimiz uchun esa eposlarimizdagi timsollarni tushunish zarur. Eposlarda taraqqiyotning ham, tanazzulning ham sabab va oqibatlari ochib berilgan.

* * *

Gurungning boshida oqsoqollik haqida ijtimoiy-maishiy mazmundagi suhbat bo‘ladi deb o‘ylagandim. Ammo u keng ko‘lamdagi va og‘riqli nuqtamiz ekanini angladim. Mahalla tizimidagi oqsoqollar va ularni yoshlarga biriktirish masalalari haqida to‘xtalmabsiz-ku deb shoshilmang, bu jarayonlar haqida mas’ul idoralar bilan hamkorlikda alohida suhbatlar tashkil qilish rejamizda bor. Biz bu gurungimizda el orasidagi oqsoqollar rutbasi va uning mohiyati haqida to‘xtaldik, xolos.

Suhbatdoshlarim fikrini aksariyat hollarda quvvatlab, ba’zan tengdosh, uka-jo‘ralarim nigohi bilan qarashga urindim. Demak, yuqoridagi fikrlarning barchasini xulosa o‘rnida qabul qilishga shoshmaslik lozim. Shunday ekan, siz aziz jurnalxonlardan mavzu yuzasidan fikr va mulohazalaringizni kutib qolamiz. Zero, filologiya fanlari doktori Shomirza Turdimov aytganiday, yakka uchgan qush adashadi.

Suhbatni Boboravshan G‘oziddinov uyushtirdi.

“Ma’naviy hayot” jurnali, 2023-yil 2-son.

“Oqsoqollar qayerda” suhbati