MEN: Bugungi yoshlar she’riyati haqida nima deya olasiz?

U: Yangi hayratlar, yangi mo‘jizalar, yangi she’rlar… bular ko‘ngilga faqat zavq bag‘ishlaydi. Lekin yoshlar va keksalar she’riyati degan tushunchani xayoldan quving. Hazrat Navoiy bolaligida yozgan va Lutfiy butun asarlarini almashmoqchi bo‘lgan misralar yodingizdadir? Xo‘sh, o‘sha bir bayt yoshlar she’riyatiga mansubmi, keksalar she’riyatiga?..

MEN: Ammo «Xazoyinul maoniy»da hazrat inson umrining yigirmadan o‘ttiz besh yoshgacha bo‘lgan davrini yoshlikka nisbat bergan ekanlar. Nazarda tutganim – ijodkorlarning yoshi shu faslga mansub. Ularning she’rlari bundan 20–30 yil muqaddam yozilgan she’rlardan ruhi, tashbehlari, xayol qamrovi bilan farq qiladi…

MEN: 80-yillar adabiyotga kirib kelgan yosh shoirlarning hammasi haqida birvarakayiga suhbatlashish imkonsiz. Shuning uchun ularning bittasi haqida, hech kimnikiga o‘xshamaydigan o‘z yo‘li, o‘z ohanglari, o‘z xayolot dunyosi, o‘ziga xos g‘ayrioddiy tashbehlar silsilasi bilan she’riyatga kirib kelgan Abduvali Qutbiddin haqida suhbatlashsak.

Abduvalining «Nayson» kitobiga yozilgan so‘zboshida Rauf Parfi shunday deydi: «/U/ manzaralar, tashbehlar, ro‘yolar aralashuvida fikr yuritadi. Ohanglarning turlanib turishi bilan tasvir etilayotgan voqea ruhiy holatni harakatga keltiradi». Haqiqatan ham uning she’rlarini o‘qir ekansiz, ba’zan tashbeh va istioralarni tasavvuringizga sig‘dirolmay hapriqib qolasiz. Mutolaa davomida nurli bir zavq yuragingizni to‘ldiradi, oyog‘ingiz ostida yerni his qilmay qolasiz, butun dunyoni, shaxsiy o‘y-xayollaringizni unutib sirli tasavvurlar va manzaralar olamiga parvoz qilasiz. Asosiysi, u go‘yo sizning orzu-armonlaringizni, quvonch va hasratingizni, xayollaringizni kuylayotgandek bo‘ladi. Muhimi shundaki, «Nima demoqchi» degan savol daf’atan shuuringizga kelmaydi. Go‘zal xayollar, go‘zal so‘zlar, go‘zal ohangdan sarxush bo‘lib qolasiz, shunday holat bo‘ladiki, «nima demoqchi?» degan savolga javob topishni ham istamaysiz. Balki istagan taqdirida ham ko‘pchilik o‘quvchilar javob topolmas.

U: Uning she’rlarini ko‘pchilik tushunmasligi masalasiga kelsak, buni hammadan talab qilish go‘daklik bo‘lur edi. Go‘zallikdan zavqlanish, uni mushohada qilish uchun nozik did, ta’sirchan qalbdan tashqari qobiliyat ham bo‘lishi lozim.

MEN: Fikringizga qo‘shilishga to‘g‘ri keladi. Nemis faylasufi Kantning o‘limidan so‘ng 76 yil o‘tgach e’lon qilingan ishlarida shunday bir gap bor: «Biz hayvoniy, ruhiy va insoniy hayot kechiramiz. Birinchisi tufayli quvonch va og‘riqni his qilamiz, uchinchisining sharofati bilan hissiyot orqali mulohaza qilib rohatlanamiz, ikkinchisi tufayli – fahmlaymiz va zavqlanamiz.» Darhaqiqat, inson tabiatida shulardan faqat bittasiga ustivorlik ato qilingan bo‘ladi-ku.

U: Kantning xulosalari o‘zimizning Sharq faylasuflari fikri bilan deyarli hamohang ekan. Bularning ta’rificha insonda uch sifat jamuljam: shaytoniy, hayvoniy, malakoniy, ya’ni ruhoniy. Yuragi va ongida uchinchi sifat tantana qilganlar juda ozchilikni tashkil etadi. Shuning uchun jamiki yuksak san’at asarlarini hamma tushunmasligidan, qadrlamasligidan behuda iztirob chekmang. Endi mavzuga qaytaylik.

MEN: Abduvalining she’rlarini bir boshdan yoxud yozilgan yillari tartibida tahlil etish, menimcha, maqsadga muvofiq emas. Uning she’rlarini ruhiy, ma’noviy, majoziy unsurlariga, ifodasiga ko‘ra men o‘zimcha bir necha guruhga bo‘laman: lirik she’rlar, falsafiy-ruhiy she’rlar, musiqiy she’rlar, zaminiy she’rlar…

U: «Zaminiy she’rlar» deganingizga tushunmadim.

MEN: Bu shartli nomlash, o‘zim uchun. Menda shunday bir taassurot bor, Abduvali she’rlarini ruhan zamindan ajralib, juda yuksakka chiqib yozganday tuyulaveradi, chunki u o‘z hissiyotlariga ham, so‘zlariga ham, tashbeh-u istioralariga ham, qolaversa, sizga ham xayoli qanchalik parvoz qilib bilsa – shuncha yuksakdan nazar tashlayotganday. Lekin shunday she’rlari borki, ularda u zaminga tushadi, ifodalayotgan tuyg‘ulariga ana shu zamindan turib nazar tashlaydi. Mana ular «Dars», «Haqberdi va Madina…», «So‘roq», «Anonimkachi xususida Mayakovskiyga maktub», «Ayniyni eslab», «Sevilmagan ayol», «Shohizinda», «Engrning Odaliska asariga», «Tun», «Men, Bahodir va baliqlar», «Goya», «Toshloqchalik Mastura bibi hikoyati», «Daro‘om», «Armon», «Bobur», «Latifa». Men Abduvalining «Nayson» va «Humo» nomli ikkala kitobiga kirgan barcha zaminiy she’rlarini sanadim.

U: (kitobni olib o‘qiydi)

Yuragimning yomg‘iri –

Nayson.

Nurim, qorachiqqinam,

Yerim, onajonginam!

Umidimni yetaklab keldim,

Ostonada turibmiz birga…

MEN: Doim so‘nggi ikki satrni o‘qisam – ovunchog‘ini ipidan tutib yetaklab olgan, ostonada ma’sumgina jilmayib turgan bolakayning surati ko‘z o‘ngimga keladi.

U: Bu surat she’rdagi samimiyat va sizning ta’sirchanligingiz hosilasi. Shoirning qo‘ynida «bitta tong» – demak yorug‘lik va’da qilyapti, dilidan ashula quyilyapti, zavq va’da qilyapti. «Yuragimning yomg‘iri – Nayson» – nayson, bu bahor oylaridan biri, afsonaga ko‘ra shu oyda yoqqan yomg‘ir tomchilaridan marvaridlar hosil bo‘larmish. Ana shunday va’dalar bilan Ostonada turgan shoir bilan batafsilroq tanishsak.

MEN: Unday bo‘lsa «Avtoportret» she’rini o‘qisak…

U: Avto – men, portret – surat, degani, shunday ekan buni sharqona qilib «Sharhi hol» deb nomlasa ham bo‘lardi.

MEN: (o‘qiyman)

Men juda yolg‘izman,

Go‘yo quduqda

Qovurg‘amgacha suv, badanim og‘u,

Bilagim uvushib tipirchilaydi –

Misli so‘nggi nola, oxirgi yohu.

Men juda yolg‘izman –

Quduqdir joyim,

Bezillar, yashrinar mendan chuvalchang,

Qurbaqa, sen balki malaksan asli,

Ne bo‘lar aslingga qayta olsang.

Men juda yolg‘izman –

Qo‘limda nina

Tilaman, qaziyman chuqurdan-chuqur.

Tepadan tosh to‘la paqir tashlarlar,

So‘rarlar qilib ber deya javohir.

Men juda yolg‘izman,

Azobim cheksiz,

Qo‘limda zanglagan qadimiy taqa.

Bo‘ynimga yopishib etar tavallo,

Asliga qaytolmay yotgan qurbaqa.

Men juda yolg‘izman,

Tepadagilar

Kenglikda ot surib ovlashar gunoh.

Meni tushunmaslar (fahm shart emas).

Ajdarman

Va ismim «Oh»dir mening

«Oh».

U: Bu she’r armon va iztirobning, o‘zlikni ifodalashning san’at darajasiga ko‘tarilgan namunasi. U o‘z vujudida yashayotgan ikki odam – inson va shoir haqida gapiryapti. To‘g‘rirog‘i, vujud va ruh haqida.

MEN: Siz dastavval ko‘z o‘ngingizga keladigan suratni tasvvur qiling: chuqur quduqda yolg‘iz odam, yana qo‘lidagi nina bilan kovlab ham yotibdi, qovurg‘asigacha suv, atrofida chuvalchanglar, bo‘yniga qurbaqa yopishgan, har zamon tepadan tosh to‘la paqir tashlashadi. Qanday foje manzara. Rassom uchun noyob mavzu.

U: Bu zohiriy surat. Siz botiniy suratga nazar tashlang. «Men juda yolg‘izman, Go‘yo quduqda»: quduq – bu hayot, dunyo, qolaversa shoirning xayolidan, ruhidan ayro holda odamlar orasida kechirayotgan umri, «qovurg‘amgacha suv» – tiriklik tashvishlari, «badanim og‘u» – nega «vujudim» emas deb so‘rang, «badan» – bu yerda vujudning o‘zi, ammo shoir undan nafratlanadi va vujud degisi kelmay, nisbatan qo‘pol so‘z bilan nomlaydi. Chunki u og‘u, ruhga, xayol erkiga og‘u. «Bilagim uvushib tipirchilaydi» – tirikchilik uchun tipirchilab yelib-yugurish shoir uchun «so‘nggi nola»day iztirobli, chunki «bilak»da turli ma’nolar bilan birgalikda «mehnat vositasi» degan ishora bor. Dastlabki bandda u «go‘yo quduqda» degan bo‘lsa, ikkinchi bandda «quduqdir joyim» deb alamli ishonch bilan ta’kidlayapti. Bu ta’kidda ana shu quduq – hayotga mahkumlik iztirobi bor. Shoir taqdirini ushbu qismatdan ajratolmasligiga iqror. «Bezillar, yashrinar mendan chuvalchang» – uning nazdida vujudi, hayoti shu qadar aftodaholki, hamma undan qochadi.

MEN: Balki u odamlar o‘rtasidagi munosabatlardan hasrat qilayotgandir, o‘zaro mehr-u shafqat, hatto ishonch yo‘qligi tufayli eng beozor odamlar ham – ya’ni chuvalchangda beozorlik ma’nosi nihon – bir-biridan bezillashi, yashirinishini aytayotgandir.

U: Shoir o‘z sharhi holini o‘z-o‘ziga izhor qilayotganini unutmang, u hech kimga hasrat qilayotgani yo‘q. U siz aytganingizday yuksakdan turib o‘z holiga nazar tashlayapti, xolos. «Qurbaqa, sen balki malaksan asli» – «qurbaqa» sovuqlik, xunuklik, evrilish ramzi, shoir atrofidagi o‘ziga bog‘liq narsalarni xayolidagiday ko‘rishni istaydi, harorat va go‘zallikni armon qiladi. Yoxud bir paytlar ruhini tark etib, tirikchilik mayllariga aylangan latif tuyg‘ularining asliga qaytishidan orzulanadi. U oson umr kechirayotgani yo‘q – nina bilan quduq qazishga va shu bilan hayot qudug‘iga chuqurroq botishga majbur. «Tepadan tosh to‘la paqir tashlarlar» – «tepa» – hayotning quduq ekanligini his qilmaydiganlar dunyosi, aslida tepa yo‘q, «tosh to‘la paqir» esa shoir imkonsiz bo‘lgan hayot muammolari, ularni javohir qilishga na inson, na shoir Abduvalida qodirlik ham, mayl ham yo‘q. Atrofdagilar toshni javohir – qimmatli fahmlaydilar. Axir, javohir ham mohiyatan tosh-ku. Eng yomoni shoir buni biladi va iztirobi ortadi. Yoxud bu majozni vujud istagi bilan nomatlub tuyg‘u va mayllarning erkka, poklikka intilayotgan ruhga tajovuzi, deb tushunish mumkin.

MEN: Siz o‘z tasavvurlaringiz va mulohazalaringizni ushbu misralarga majbur tiqishtira boshlamadingizmi ishqilib?

U: Gap majbur tiqishtirishda emas, gap tashbehlar, umuman she’r menda mana shunday sharhni tug‘dirganida, siz butunlay boshqacha fikrlashingiz mumkin.

MEN: Ha, Kant: «She’riyat – fikrlar o‘yinidir» deganda haq ekan.

U: U xuddi shunday deb xato qilgan. Ammo «Mulohaza qobiliyati tanqidi» asarida xatosini «She’riyat tasavvurlarning erkin o‘yini san’atidir» deb tuzatgan. E’tiboringiz uchun «She’riyatdagi tashbehlar shakl yoxud nimarsalarni aniqlashtirishga emas, balki tasavvur tug‘dirishiga va uni harakatga keltirishiga xizmat qilishi lozim», degan so‘zlar ham Kantniki.

MEN: Mayli, taslim. Endi bu faylasufni tinch qo‘yaman. She’r haqidagi fikrlaringiz chala qoldi.

U: To‘rtinchi bandda shoir o‘z holatiga yanada aniqroq nazar tashlaydi. «Qo‘limda zanglagan qadimiy taqa» – bu erk orzusi, ruhning harakat, faoliyat orzusi, ruh yoxud xayol otga minib yo‘rtishi lozim, uning qo‘lida esa faqat taqa – xayol otining orzusi, «zanglagan» – bu vaqt ramzi, balki shoir umr bo‘yi umidvordir, bu orada orzu ham zanglaydi. «Tepadagilar kenglikda ot surib ovlashar gunoh» – endi shoir atrofiga nazar tashladi, tepadagilar – quduqda ekanligini his qilmaydiganlar shoir nazdida emas, balki o‘zlarining fikricha «kenglikda ot suryaptilar», bu aslida dunyoning yolg‘on aldoviga uchish, chunki ular «gunoh ovlashyapti». Gunoh – ruh takomiliga zid bo‘lgan barcha faoliyatlar. Yoxud inson Abduvali shoir Abduvaliga xiyonat qilishini qo‘ymayotir. Chunki «meni tushunmaslar» – vujud ruhni tushunmaydi. Yoki atrofdagi odamlar shoirning kim ekanligini, iztirobi, qayg‘usi, armonlari, umidlarini anglamaydilar. Nihoyat, u yuragini yoradi, kim ekanligini hayqirib aytadi – «Ismim «Oh»dir mening «Oh» – qiynalayotgan ruhning, xayollar parvozining, orzu umidlarning ismi. Nega «Ajdarman»? Ajdar – qudrat ramzi, u o‘t-olov purkay oladi. Demak, o‘sha «Oh» beqiyos qudratga ega, kuchli, agar biror qalb unga bag‘rini ochsa, tushunsa, u kuydira olishiga ham ishonch hosil qilishi mumkin.

MEN: Agar she’r qurilishi nuqtai nazaridan olib qaraydigan bo‘lsak, «Ajdar» va «quduq»da uzviy bog‘liqlik bor. Xalq ertaklarida quduqda yashaydigan yoxud bahodirlar tomonidan quduqqa qamab qo‘yib toshni javohirga aylantirib berishga majbur qilingan ajdar timsollari bor. Shoir shu manzaradan foydalangan bo‘lishi ham mumkin. Qurbaqaga evrilgan malika haqida ham ertak bor.

U: Bu afsonalarning hammasi armon, orzu, xayol hosilasi emasmi, shoir shular bilan yashasa, nafas olsa nima deysiz. Asosiysi, bu manzaralarni u sizga yanada go‘zalroq, yanada sirliroq, zavqbaxsh qilib tortiq qilmayaptimi?! Shoir talmeh san’atidan ham yaxshigina xabardor ekan.

MEN: Talmeh – ertak, afsona, tarixiy voqea, qissa, mashhur qahramonlarga bevosita, majoziy, ramziy ishoralarni o‘z ichiga olgan she’riy san’at…

U: Bilasizmi, asosiysi bular emas, she’rda boshqa bir narsa bor. E’tibor qiling: shoir o‘z-o‘zini, vujudiy va ruhiy borlig‘ini taftish qilyapti, badanining, tashqi olamining aftodaholligini aytyapti, ko‘ngil ozodligini orzu qilyapti, o‘zligini izlayapti, hali topmadi va faqat «Oh» deb nomladi. Bular tasavvuf ta’limotida komillikka yetishishning bosh yo‘li.

MEN: Endi butunlay oshirib yubordingiz. Abduvali tasavvuf ta’limoti yo‘nalishidagi adabiyotning ramz va tashbihlari haqida ham maxsus ta’lim olmagan. Sho‘ro maktablari bularni hali beri o‘rgatmaydi. Tasavvuf haqida vaqtli va davriy matbuotda uzuq-yuluq tushunchalar chop etilgan, xolos.

U: Shunday bo‘lsa ham she’rlarini o‘qib ko‘raylik:

Sohibdilim – diloro,

Ayyit to‘xtasin karvon.

Nay puflagan quyunning

Enasimi biyobon.

Sohibdilim – diloro,

Qayda u chashma giryon.

Jilg‘a bo‘lgan ko‘nglimni

Quritib bo‘ldi mijgon.

Sohibdilim – diloro,

Ko‘zim mening qulfmidur?

Ochib nigohim chiqsa,

Chopgan qilich zulfmidur?

Sohibdilim – diloro,

Qaqnus gulxani qani.

Bor bo‘lsa yuzga surtay,

O‘tini yo kulini.

Sohibdilim – diloro,

Ko‘p riyozat chekdim-ku.

O‘zim ketdim. Yo‘lingga

Toqatimni ekdim-ku!

Sohibdilim – diloro,

Vasling sarobmi, ro‘yo.

Hofiz emasman ishqda

Abduvaliman go‘yo…

Sohibdilim – diloro!

MEN: Go‘zal she’r, shunday emasmi. Ya’ni «Hech qanday izohsiz hammaga yoqadigan narsa go‘zallikdir».

U: Yana Kantmi?

MEN: Uzr. Yuqoridagi ta’riflaganim – falsafiy-ruhiy she’rlaridan biri shu. She’rdagi ohang ruhni allalaydi, firoq va dard esa qalbga lazzatli og‘riq baxsh etadi. Shoir o‘z yoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri Hofizning «Ey karvon, ohista ron, oromi jonam meravad» deb boshlanuvchi g‘azali ta’sirida murojaat qilgan. Shuning uchun she’r avvalida «Hofizga» deb bag‘ishlov qo‘ygan.

U: To‘g‘ri, Hofiz g‘azalining bevosita turtkisi bor, ammo shoir siz o‘ylayotgan dunyoviy «o‘z yoriga» emas, haqiqiy yoriga – Xudoga munojot qilyapti. Aslida she’rni majoziy ma’nosida ham, haqiqiy ma’nosida ham tushunaverish mumkin. Avvaliga men «Sohibdilim»ni o‘qib, Hofizga murojaat qilyaptimi, deb o‘yladim. Chunki filologiya fanlari doktori Najmiddin Komilov ta’rifiga ko‘ra: «Sohibdil – tariqatda yuqori darajani egallagan, ogoh, dard-holli, qalbi, diydasi hamisha uyg‘oq odam». Abduvali tasavvuf haqida maxsus ta’lim olmagan, dedingiz-a, bo‘lishi mumkin, demak u tabiatan shu ruhga moyil ekan.

MEN: Har holda siz yana bir marta o‘ylab ko‘ring, XXI asr bo‘sag‘asida yashayotgan, yana dunyodagi eng ateistik jamiyat farzandining she’rlarini tasavvufga bog‘layapsiz. Bunday hollarga bizda siyosat ko‘zi bilan qaraladi.

U: Balli, mana siz ham temir chorcho‘p ichida tarbiya topganligingizni isbotladingiz. Ayting-chi, muhabbatning vaqtga, jug‘rofiy o‘ringa, siyosatga aloqasi bormi? She’riyatni siyosat zarrabini orqali tahlil qilish – yumshoq aytganda johillik-ku. Farang yozuvchisi Stendal «Qizil va qora» romanida «Siyosat – bu adabiyot bo‘yniga bog‘langan toshdir, oradan yarim yil o‘tmasdanoq u badiiy asarni g‘arq etadi» degan so‘zlarini sizga o‘xshagan «ehtiyotkor»lar uchun aytgan.

MEN: Endi bu, siyosatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri mavzu qilib olgan asarlarga nisbatan aytilgan.

U: Yo‘q, adabiyotga munosabat masalasiga ham taalluqli. Shunday munosabatlar oqibatida «siyosiy badiiy asarlar» paydo bo‘ladi va bu badiiyatning ham, inson ma’naviyatining ham tanazzuli. «Internatsionalizm, partiya rahbarligi, ishlab chiqarish, ishchi obrazi, dehqon obrazi, kurash» – shularmi sizning adabiyotni o‘lchaydigan mezonlaringiz?

MEN: Shunday edi, endi o‘zgaryapti.

U: Ko‘rinib turibdi qanday o‘zgarayotgani, xudo, tasavvuf, degan so‘zlarni ovozingizni chiqarib aytishga qo‘rqyapsiz, desam haqorat bo‘lar – istihola qilyapsiz. Axir bular vijdonni sof saqlashga, dilni poklashga, ilmga, komillikka, mehr-u shafqatga, ezgulikka da’vat-ku.

MEN: Nima, shularga mening fahmu-farosatim yetmaydi, deb o‘ylayapsizmi? Faqat siz o‘z nuqtai-nazaringizdan kelib chiqib Abduvali ko‘zda tutmagan ma’nolarni talqin etayotgan bo‘lmang yana, deb andeshamni bildirdim.

U: Siz shu gapni ikkinchi bor takrorlayapsiz, bu she’rni orifona ruhda ekanligini anglamaslik uchun bola bo‘lish kerak. Mana, qarang: she’rdagi «sohibdilim» yuqorida ta’rifi keltirilgan «sohibdil» emas, dilimning egasi, ya’ni – yuragimni zabt etgan degani. Ushbu sifat bilan cheklanmay yana qayta murojaat qilyapti – «diloro» – dilimni nomaqbul hislardan tozalovchi, to‘g‘ri yo‘lga soluvchi, ya’ni – Xudo. «Ayyit to‘xtasin karvon» – bunda Hofiz g‘azalidagi dunyo karvoniga ishora bor – karvon bevafo dunyo singari o‘tadi-yu ketadi, u doim harakatda, shoir «ayt to‘xtasin» deyapti – xudodan boshqa kim dunyoni, hayotni bir lahza bo‘lsin to‘xtata oladi? Endi shoirning dunyoning to‘xtashidan nima g‘arazi bor, nimani anglamoqchi, nimani izlayapti, degan savollar ochiq qoladi. «Nay puflagan quyunning enasimi biyobon» – bu yerda majoziy ma’no: naydan taralgan anglab bo‘lmas quyun biyobonning farzandimi, ya’ni nay – dardni izhor qilish vositasi, quyun – qora va anglab bo‘lmas kuchli dard, biyobon – kimsasizlik, hamma narsasidan ajragan sarhadsiz, sohibsiz yurak. Xullas, bu dunyoda eshitilayotgan nola (ya’ni shoirning o‘z ovozi, xudoga murojaati) yurakning o‘z sohibini topmaganidan emasmi, deb tushunish mumkin. Endi haqiqiy ma’nosi: nay bilan kiritilgan bu qiynalgan, sargardon quyun yanglig‘ jonni ato qilgan xudomi (biyobonda cheksizlik ma’nosi bor, xudoda ham), ya’ni senmisan? Hayot karvonini to‘xtatishdan mana shoirning birinchi maqsadi nima ekan – o‘z-o‘zini anglash, yuragiga nazar tashlab, u Tangriga tegishlimi yo‘qmi ekanligini anglash.

MEN: Har holda bu ruhiy harakatlarning Abduvaliga nisbat berilayotgani menga g‘alati tuyulyapti. Balki u o‘z lirik qahramonining kayfiyatiga tushib olib shunday yozayotgandir.

U: Lirik qahramon degan narsa yo‘qligini, soxta, bachkana atama ekanligini yaxshi bilsangiz kerak. Shoir she’rida o‘zini va faqat o‘zini izhor qiladi. «Lirik qahramon» tushunchasini allomalarimiz shoirning shaxsiga tegmaslik uchun, ayrim hollarda uni turli-tuman siyosiy gumonlardan himoya qilish uchun o‘zga adabiyotlardan o‘zlashtirib olishgan. Iltimos, meni chalg‘itmang.

MEN: Qulog‘im sizda.

U: Shoir yana savol beryapti: «Qayda u chashma giryon» – siz «chashma giryon»ni intizorlikdan ko‘zlari yoshga to‘lgan yor deb tushunishingiz ham mumkin, chunki «chashm» – ko‘z, «girya» – yig‘lash.

MEN: Menimcha, bu yerda «chashma» – o‘z ma’nosida, ya’ni suv chiqadigan chashma, «giryon» – chashmadan chiqqan suv tinimsiz aylanadi, shu harakatga ishora bor bu so‘zda, ammo misraning ma’nosi uchun birlamchi ahamiyatga ega emas.

U: To‘g‘ri topdingiz, lekin «giryon» chashmadan chiqqan suvning gir aylanishiga emas, chashmaning o‘ziga tegishli, chashma – giryon, demak, u sarosar aylanib yuribdi, nega? Balki yer yuziga chiqish uchundir, chiqsa tinchgina oqaveradi-ku. Shunday qilib, u hali yer ostida. Xullas, «giryon» ham muhim ahamiyatga ega ekan. Endi shunday savol qo‘yamiz: nega shoir yer ostidagi chashmaning qayerdaligini so‘rayapti, u chashmada qanday hikmat bor?..

MEN: Bunga Najmiddin Komilovning «Timsollar timsoli» maqolasidan javob topish mumkin. «Hayvon suvi deb go‘yo odamzod ichganda abadiy umr topadigan afsonaviy yer osti mamlakatining chashmasini ataganlar. Tasavvufda u ishq-muhabbat bulog‘i, haqiqat nurining manbaini anglatadi».

U: Ana, endi oydinlashdi: demak, shoir «hayvon suvi»ni qayerdaligini so‘rayapti, maqsadi xudoga bo‘lgan ishq bulog‘idan simirish, vujudining emas, ruhining tashnaligini qondirish, haqiqat nurining manbaiga yetishish. Shoirning shu maqsad sog‘inchidan suv bo‘lgan, «Jilg‘a bo‘lgan ko‘ngli»ni «Quritib bo‘ldi mijgon» – sening yo‘lingda yig‘layverib ko‘z yoshlarim quridi yoki kipriklarim ichib quritdi, deyapti. Mijgon nima? Bu dunyo xudoning jamolidan iborat, barcha jonli jonsiz, suratli, suratsiz narsalar tangrining zarralaridir. Iztirob, ranj, sog‘inch, hijron, alam, qayg‘u ham shular jumlasidan – demak, Xudoni yor desak, bu kechinmalar o‘z-o‘zidan yor jamolining bezaklariga aylanadi: qosh, mijgon, xat, soch, zulf va hokazo. Chunki ularning ham, bularning ham qiladigan ishi bitta – azob berish, yaralash, poralash, kesish, ado qilish, shaydo qilish. Endi ayonki «mijgon»dan – haqqa yetish yo‘lidagi hijron, ranjdan shoir ko‘ngli ado bo‘lgan. «Ko‘zim mening qulfmidur?» – bu misra ham savol, ham javob – men sening jamolingni ko‘rmayapman, hali ko‘rman, senga yetishganim yo‘q. Yoki dargohing eshigidagi qulf – ko‘zimmi, ya’ni dilimdagi ko‘zimmi, shu orqali yetamanmi senga? Yana boshqacha anglash mumkin: mening ko‘zim, dil ko‘zim, ruh ko‘zim qulflanganmi? Nima qulf vazifasini bajarayotganligini biz o‘zimizcha mulohaza qilishimiz ham mumkin: hali anglanmagan o‘zlik, dunyoning yaltiroq, yoqimli ne’matlari va hokazo.

MEN: Tashbeh ham go‘zal. Yumuq ko‘z, qaboq – qopqasi yopilgan, birlashgan juft kipriklar – qator qulflar, nayzador qulflar. Angliyalik faylasuf Tomas Karleylning bir fikri bor: «Yangi tashbehlar yaratib, ularga falakdan Prometey yanglig‘ olov uzib jo eta oladigan ilhomli shoirlarni biz, dunyoning ma’rifat tarqatuvchilari deb ataymiz».

U: Haqiqatan ham shoir tasavvuringizga bergan ana shu go‘zal manzara, qalbingizga bag‘ishlagan zavq ma’rifat, deb ataladi. Navbatdagi misralarni o‘qiymiz: «Ochib nigohim chiqsa, Chopgan qilich zulfmidur»; «nigoh» – haqqa, komillikka yetishish yo‘lidagi harakat, «zulf»ni yuqorida ta’rifladim, seni anglay deb intilsam, shunday zuhurotlaring borki, ularga shaydo bo‘laman (chunki zulf chiroyli) va oxir oqibatda bu iztirob bo‘lib harakatimni qirqadi. O‘zlikka yetishish naqadar qiyin. Bu o‘xshatishga san’at sifatida nazar tashlasak: zulf va qilichni chog‘ishtirish an’anaviy ramz. Ammo shoir bu yerda surat emas, go‘zal harakatni ifodalayapti. Ko‘zdan nigoh chiqqani zahoti zulf chopib tashlaydi. Ustiga ustak nigoh ko‘rinmaydi – bevujud, sezilmaydi – beepkin, chiqqan zahot chopib tashlanishi…

MEN: Keyingi bandning «Qaqnus gulxani qani» misrasidagi «qaqnus» endi ko‘pchilikka tanish ramz. U tumshug‘ida uch yuz oltmish teshigi bor va har biridan o‘zgacha kuy tarata oladigan afsonaviy qush. Ming yil umr ko‘rgach, inida o‘tirib sayraydi, o‘z ovozidan o‘zi mast bo‘ladi va yonib ketadi. So‘ngra uning kullari ustiga ilohiy bir qudrat bilan yomg‘ir yog‘adi, kuldan tuxum paydo bo‘ladi va u shu tuxumdan qayta dunyoga keladi. Menimcha, shoir yor ishqida, sizningcha iloh ishqida kuyishga ham tayyor, kuyolmasa ham shu yo‘lga kirib qaqnusning «o‘tini yo kulini» yuziga surtmoqchi.

U: Shoir o‘zligini anglashga, komillikka yetishishga yoki haq visoliga yetishga olib boradigan yo‘lni so‘rayapti. Bu yerda yana bir nozik ma’no bor: qaqnus yongach ya’ni o‘lgach, qayta hayotga, yangi hayotga vosil bo‘ladi. Tasavvufda ham kishi o‘lgach, ya’ni o‘z tabiatidagi g‘ayriruhiy nopok mayllarni o‘ldirgach, qayta dunyoga keladi – poklanadi, komil inson bo‘ladi, dunyodagi barcha ashyolarga yangi ko‘z bilan, go‘yo yangidan tug‘ilgan odamning ko‘zi bilan qaraydi. O‘lish va qayta tug‘ilishning ma’nosi shu. Shoirning «Qaqnus» so‘zini ishlatishdan shu holatga ishora qilish maqsadi ham bor. Navbatdagi bandda tortayotgan azoblarini, shuningdek bu yo‘lda sabrli ekanligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri munojot qilyapti. So‘nggi bandda axiyri «Vasling sarobmi, ro‘yo» deb shu yo‘ldagi barcha riyozatu harakatlari samarasiz bo‘lganligini nola qilyapti. Boshida «Sohibdilim»ni yormi, pirmi, xudomi deb biroz taraddudlanuvdik. Mana «Sohibdil»ga nihoyat «Vasling» deyilishi bilan barcha murojaatlarning haqqa, oliy ruhga nisbatanligi ham oydinlashdi. «Sarobmi, ro‘yo» so‘zlari shoirning shu xulosaga kelgani emas, balki so‘rovdir. Chunki sening ishqingda Hofizday, pirlarday darajaga yetolmasman, ammo bu yo‘lda men boshqachaman, degach, yana murojaat qilyapti: «Sohibdilim – diloro!»

MEN: Bilasizmi «Hofiz emasman ishqda» misrasini o‘qib menda shunday bir fikr tug‘ildi: balki Abduvali yozishni orzu qilgan go‘zal she’rlariga, umuman she’riyatga murojaat qilayotgandir, balki u ifodalagan azoblarini she’riyat yo‘lida chekayotgandir, balki yuragining egasi – «sohibdili» she’riyatdir, she’riyatga shaydodir, balki uning oshig‘ligi she’riyat ishqi tufaylidir, balki she’riyat yo‘lida qaqnusday kuymoqchidir, balki so‘nggi misralari bilan «she’riyatda Hofiz darajasiga yetolmasman, ammo men Abduvaliman, boshqaman, mening o‘z yo‘lim, o‘z ovozim bor» demoqchidir.

U: Bunday: asosiysi, she’rda ishq bor. Sharq she’riyatida ishq so‘zi ikki ma’noga ega bo‘lib kelgan. Adabiyotshunos Ibrohim Haqqulovning sharh berishicha: «Biri – majoziy, ikkinchisi haqiqiy ishq. Majoziy ishqdan maqsad, odamga, mavjud borliq va tabiat go‘zalliklariga yo‘naltirilgan, shularga doir dunyoviy sevgini aks ettirish bo‘lsa, haqiqiy ishqdan murod xudoga bo‘lgan ilohiy muhabbatni bayon qilishdir».

Siz she’riyatga ishq, dedingiz – to‘g‘ri, mone’ligim yo‘q, men xudoga ishq, deyman – bu ham to‘g‘ri bo‘lib chiqadi, siz Hofizga, uning she’riyatiga ishq, deng – qabul qilaman, men shoir xayolidagi, yetolmagan yoriga ishq, deyman – buni ham rad etolmaysiz, siz fuqarosi baxtiyor oliy bir jamiyatga ishq deng – ishonaman, men haqiqatga, adolatga ishq deyman – imonim komilki siz ham qo‘shilasiz. She’rga hayot baxsh etib turgan ikkinchi unsur – dard. Dard esa, Navoiy ta’biri bilan aytganda qalb chirog‘ini yoqadi va g‘aflat uyqusini quvadi. Ma’rifat ana shu…

1989-yil.

Aziz SAID

“G‘oyibdan do‘st bilan suhbatlar” kitobidan.