Руҳ – объектив дунёнинг фаол инъикосини англатувчи тушунча. Борлиқни акс эттириш фақат инсонга эмас, жониворлар, ўсимликлар, ҳатто ноорганик дунёга ҳам хос. Модда тараққиётининг турли босқичларида инъикос ҳам турлича бўлади. Масалан, сув ёки кўзгуда атроф борлиқнинг акс этиши физик инъикос бўлиб, унда фаоллик йўқ. Ўсимликлар рившида атроф-муҳитнинг акс этиши (ёруғлик, ҳарорат ва ҳоказо) биологик инъикос бўлиб, унда қуйи даражадаги фаоллик намоён бўлади. Ҳайвон ва жониворларнинг ривожланишида, хулқ-атворида атрофдаги воқеа-ҳодисаларнинг акс этиши физиологик ва маълум даражада руҳий инъикос бўлиб (инстинктлар, рефлекслар), улардаги фаоллик ўсимлик дунёсидаги инъикосга нисбатан жуда юқори даражада. Лекин, том маънодаги фаол инъикос инсонга хос бўлиб, бу инъикос руҳ деб аталади. Руҳнинг фаоллиги шунда кўринадики, у воқеликни қандай бўлса, шундайлигича эмас, балки тартибга солган ҳолда акс эттиради. Ҳозирги воқеалар, ўтмишда бўлган ва келажакда бўладиган воқеалар инсон руҳида муайян тартиб ҳамда кетма-кетликда ифодаланади. Ҳолбуки, ўтмишда бўлган ва келажакда юз берадиган воқеа-ҳодисалар ҳозирги кунда мавжуд эмас, бироқ у руҳда акс этади. Инсон руҳининг ҳайвонлар руҳидан асосий фарқи шундаки, инсон ўз хатти-ҳаракатларини англайди ва режалаштиради. Инсон ва ҳайвонлар руҳида воқеликнинг акс этиши улар томонидан ўз хулқ-атворини назорат қилиш имконини беради. Воқелик ҳайвонлар руҳида тўғри акс этмаса, улар ўлимга маҳкум бўлади. Ҳайвонлар ўз хулқ-атворларини индивидуал тажриба ёрдамида назорат қилишади. Инсон эса ўз хатти-ҳаракатларининг тўғри ёки нотўғрилигини фақат ўз тажрибаларига эмас, ижтимоий амалиётга қиёслаб ҳам назорат қила олади.

Руҳ ҳақидаги дастлабки тасаввурлар ибтидоий тузумда вужудга келган. Улар уйқу, туш, ўлим сингари ҳодисаларни ўзларича талқин қилган. Бу тасаввурларга кўра, руҳ танада мустақил ҳодиса бўлиб, одам ухлаганда ҳамда вафот этганда, у танадан чиқиб кетади, уйғонганда эса танага яна қайтиб киради. Антик даврда руҳ ҳақида содда илмий тасаввур вужудга келган. Луқмони ҳаким (Алкмеон) талқинича, руҳ инсоннинг бош миясида жойлашган. Лекин бу даврдаги тасаввурларга кўра, руҳ модданинг бир кўринишидир. Масалан, Гераклит ва Демокрит руҳни олов, Анаксимен ҳаво, Эмпедокл эса тўрт унсурнинг қоришмаси сифатида талқин қилган. Ўрта асрларга келиб, руҳ тўғрисидаги таълимот анча ривожланди. Абу Али ибн Сино таълимотига кўра, руҳни танадан ажратиб бўлмайди. Мана шу қоидадан келиб чиқиб, у танадаги касалликни даволаш учун руҳиятдан фойдаланиш услубларини ишлаб чиқди. Янги даврга келиб, Декарт томонидан рефлекслар назарияси яратилди. Бу руҳ тўғрисидаги таълимотлар тарихида олға томон яна бир сезиларли силжиш эди. Иккинчи сигнал системаси тўғрисидаги назариянинг яратилиши руҳ ҳақидаги тасаввурларнинг илмий асосга кўчиши учун катта туртки берди. Руҳга энг яқин бўлган тушунчалардан бири «онг» тушунчасидир. Онг ва руҳ ўзаро боғлиқ тушунчалар бўлиб, бир-бирини тўлдириб туради. Руҳга алоқадор бўлган тафаккур, хотира, тасаввур сингари ҳодисалар айни пайтда онгга ҳам тегишлидир. Руҳ ҳақидаги фан – психологиянинг «рефлекс», «инстинкт» сингари категориялари онгости деб аталиши ҳам руҳ билан онгнинг қанчалик боғлиқ эканини кўрсатади.