Ростгўй(лик) – тўғрисўзлик ёки инсоннинг ҳақиқатга интилиши билан боғлиқ хатти-ҳаракатини ифодаловчи маънавий фазилатни англатувчи тушунча. Ҳақиқат доимо синфийлик, партиявийлик, мафкуравийлик, тарихийлик ва даврийликдан юқори туради. Ростгўйлик ҳақиқатни ифода этиш шаклларидан биридир. Ростгўйлик – инсоннинг сўзи, онги, руҳига сингдирган, ижтимоий-ҳаётий, даврий-тажрибавий хусусият эмас, балки унинг моҳиятини ифодаловчи фазилат. Масалан, тили чиққан ёш гўдакка нима десангиз ишонади, ўзи нимаики деса – рост гапиради. Гўдакнинг соддалиги, ишонувчанлиги, тўғрисини айтишидан биз – катталар куламиз, лекин ҳақиқат устидан, ростгўйлик устидан кулаётганимизни ўйлаб ҳам кўрмаймиз. Гўдак улғайиб, «ақли кириб» боргани сари атроф-муҳитда ёлғон мавжудлигини, баъзи бир ўринда рост гапирса ё кулги бўлиши, ё жазо олиши мумкинлигини англаб етади ва аста-секин ёлғонга ўргана бошлайди, дастлабки маиший ёлғон ижтимоий босқичга кўтарилади. Лекин бу ижтимоий ҳаёт ёлғонга тўла, деган тасаввур бермайди. Рост ёки ёлғонни ишлатиш тарбия олишига ҳам боғлиқ. Энди у тарбияси, идеали ва характерига кўра, хусусий ёки гуруҳий манфаатдорликни таъминловчи ёлғон атрофдаги воқеликнинг ҳамроҳига айланади. Инсонни бу йўлдан фақат юксак маънавият, биринчи галда, ахлоқий тарбия қутқаради. Эзгулик, номус, қадр-қиммат, инсонпарварлик, ҳалоллик, инсоф нима эканини тушуниб етган кишигина ростгўйлик бўла олади. Ростгўйлик инсондан сабр-тоқат, матонат ва жасоратни талаб қилади.

Ростгўй инсон қўрқувдан фориғ бўлади, ҳар қандай ҳолатда ҳам виждонига қарши бормайди, кимларнингдир кўзига қараб иш тутмайди, яқинлари ёки ҳамкасабаларини хафа қилишдан, ўз моддий манфаатдорлигига зарар етказишдан чўчимайди. Ростгўй инсон азият чекиши, таъна-дашномларга қолиши мумкин. Лекин буларнинг ҳаммаси бир одамга ёки муайян гуруҳга воқеликни асл ҳолида етказганидан, уларни нотўғри йўлга солиб юбормаганидан қалбда пайдо бўлган маънавий қониқиш ҳисси, хотиржамлик ва ором туфайли ювилиб кетади, ички қувонч унга баланд руҳ бағишлайди. «Тўғри сўзли киши барчанинг эътиборини қозонади. Яхши ишидан янада улуғроқ мартабаларга тавсия этилади. Қадр-қиммати ортади, ҳар ерда сўзи мақбул бўлади. Ёлғончи эса бу фазилатларнинг барчасидан маҳрум бўлиб, унинг орқасидан одамлар нафрат билан қарашади. Ёлғончи ёлғон сўзи билан ўзгаларнинг обрўсини тўкмоқчи, ҳуқуқидан маҳрум қилмоқчи бўлади. Ваҳоланки, унинг ёлғон сўзлари ўзи учун зиён бўлиб чиқади» (Хаёлиддин ал-Ҳасаний). Донишмандлар ёлғончиликни энг катта ёвузлик, ёлғончиларни энг разил кишилар сирасига киритишган. Чунки ёлғончи киши ёлғон нарсаларни нақл қилиб, одамлар орасига нифоқ солади. Ўзгалар ҳақида бўлмағур гапларни тарқатади. Бўлган ёки бўлаётган воқеа-ҳодисалар ҳақида нотўғри ахборот бериб, одамларни адаштиради. Кимнингдир ёлғони туфайли одамлар ишончга лойиқ нарсаларга ишониш, ишончсизликка сазовор нарсаларга ишонмаслик имконидан маҳрум бўлади ва нотўғри қарорлар қабул қилади. Умуман, ростгўйлик инсондаги виждон, адолатпарварлик каби хислатлар билан боғлиқ. Дин-диёнатда ҳам, инсонийлик мартабасида ҳам ростгўйлик юксак шарафланади. «Оқил чиндан ўзга демас, аммо барча чинни ҳам демак оқил иши эмас» дея ибрат беради ҳазрат Навоий. Зотан, турмушда эзгуликка хизмат қиладиган ёлғон ишлатиладики, бу айб, гуноҳ саналмайди. Хаста кишини кўргани борилганда, тузуксиз, деб кўнгил олинади.

Табиатан хунук ёки ногирон кишиларнинг нуқсони ҳақидаги рост сўзлар зарурат чоғида ҳам улар ҳузурида айтилмайди. Саъдий Шерозийнинг «Гулистон» асарида шундай ибратли ҳикоят бор: «Бир султон бир асирни ўлдирмоққа буюрди. Шундай нақл бор: «Ҳар ким жонидан қўл ювса, кўнглида борини тилига келтирар». У бечора тирикликдан умидини узиб, султонни сўкди. Султон: «У ўлимли киши нима деяпти?» – деб сўради. Вазирлар ичида бир оқили бор эди. У айтдики: «Султонимизнинг умри узоқ бўлсин! Бу бечора «Вал-козимин ал-ғайза вал-офина анинноси валло ҳу йуҳибб-ул-муҳсинина» (Маъноси: «Жаннат ғазабни юткувчиларникидир ва одамлар гуноҳин кечирувчиларникидир») демоқда». Султон буни эшитиб, асирнинг гуноҳидан кечиб, озод қилди. Аммо оқил вазирнинг душмани – бошқа бир вазир: «Султон хизматида ёлғон сўзламоқ бизнинг мартабамизга лойиқ иш эмас. У гуноҳкор султонни ярамас сўзлар билан сўкди» деб, сирни очади. Султон у вазирдан ранжиб: «Унинг ёлғон сўзи сенинг тўғри сўзингдан яхшироқдир. Негаки, унинг сўзининг биноси маслаҳатга, сеники эса ғийбат устига қурилган», деди. «Одамлар билан муомала қилаётганда эҳтиёт бўлмоқ, рост билан ёлғон сўзни фарқлай билмоқ керак. Ёлғонга суянган хушомад сўзни кўп айтадиганлар кўп бўлганидек, рост сўзни чин дилдан эшитадиганлар ҳам камдир. Бу борада ибрат кўзини очиб, фаросат билан иш тутмоқ лозим» (Абулбарокот Қодирий).