Ривожланиш – тараққиёт, такомиллашув, оламдаги илгариланма ҳаракатни, объектлардаги сифатий ўзгаришларни, борлиқдаги янги шаклларнинг вужудга келишини ифодаловчи фалсафий категория. Ривожланиш, энг аввало, ўзгариш билан боғлиқ, бироқ ҳар қандай ўзгаришни ҳам ривожланиш деб бўлмайди. Фақат эскидан кейин янги сифатнинг юзага келиши билан боғлиқ ўзгаришгина ривожланиш бўлиши мумкин. Ривожланиш оламнинг умумий тавсифи эмас, балки оламдаги моддий ва маънавий системаларнинг хусусиятидир. Конкрет системалардан ташқарида Ривожланиш йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Шу боис олам ҳақида гап борганида ундаги конкрет системаларнинг чексиз тараққиёти назарда тутилади. Антик фалсафада ривожланиш ғоялари учрамайди. Чунки ривожланишнинг муҳим томони шундаки, у замон билан боғлиқ. Зеро, ҳар қандай ривожланиш маълум вақт давомида содир бўлади. Антик фалсафа эса замонни циклли жараён сифатида тасаввур этарди. Ушбу тасаввурга мувофиқ, барча ҳодисалар такрорланиб туради, борлиқ ўзининг маълум бир ҳолатига қайтаверади. Албатта, бундай тасаввур ривожланиш ғояларига ўрин қолдирмасди. Христиан динининг вужудга келиши вақтнинг келажакка қараб йўналганлиги ҳақидаги тасаввурларни вужудга келтирди. Фаннинг тараққий этиши эса ушбу тасаввурларни табиат ва жамиятдаги ўзгаришларнинг йўналганлиги ва қайтмаслиги ҳақидаги мулоҳазалар билан бойитди. Бунинг натижасида ривожланишга доир қатор концепциялар юзага келди. Г.Спенсер ривожланишни бутун табиатнинг тадрижий эволюцияси билан боғлади. Унинг фикрича, ривожланиш бир хилликдан кўп хилликка, оддийликдан мураккабга қараб борувчи жараёндир.

ХIХ асрнинг иккинчи ярмидан ривожланишнинг натуралистик концепцияси шакллана бошлади. Ч.Дарвин ривожланишни универсал методологик принцип сифатида эмас, жузъий илмий тушунча сифатида талқин этди. Ривожланишнинг антропологик концепциясига кўра, ривожланишни «инсон – табиат» ва «инсон – инсон» муносабатларидан изламоқ лозим. Ривожланишнинг яна бир концепцияси — ижодий эволюционизмда (эмержентизм) ривожланиш янги сифатнинг вужудга келиши тарзида тасаввур этилади. Бу концепция тарафдорларидан бири бўлган Л.Морган ўзининг 1922 йилда чоп этилган «Эмержент эволюция» номли асарида янги сифат системанинг ички ижодий қудрати шарофати билан вужудга келишини асослаб берди. ХХ асрда эса ривожланишнинг янги концепциялари ривожланди. Улардан бири – мувозанат назариясида ривожланиш қуйидаги принциплар асосида содир бўлиши баён этилади:

1) ривожланиш «мувозанат – бузилиш – мувозанат» тарзида содир бўлади;

2) мувозанатнинг энг асосий хусусияти унда зиддиятларнинг йўқлигидир;

3) мувозанат ташқи таъсир остида бузилади;

4) мувозанат ташқи таъсирга мослашиш орқали тикланади;

5) мувозанат мутлақ, бузилиш эса нисбийдир. Бу концепция, асосан, Л.Ф.Уорд ва Ле Дантеклар томонидан ривожлантирилди. Конфликт назариясида ривожланишнинг асосий манбаи кишилар, авлодлар, ижтимоий гуруҳлар ва миллатлар ўртасида содир бўладиган конфликт билан боғланади. Ушбу конфликтнинг бартараф этилиши ривожланишга олиб келади, деб ҳисобланади.

Ривожланишнинг энг муҳим концепцияси диалектикадир. Унга кўра, ривожланиш сифатий ўзгариш билан боғлиқ бўлиб, унинг уч асосий хусусияти мавжуд: 1) ривожланиш орқага қайтмайди; 2) ривожланиш фақат келажакка йўналгандир; 3) ривожланиш зарурийлик билан боғлиқ. Ушбу уч хусусият мавжуд бўлганидагина ўзгариш ривожланиш даражасига кўтарилади. Биринчи хусусият бўлмаса, ўзгариш ҳар қандай фаолият кўрсатиш жараёни билан, иккинчи хусусият бўлмаса, ворисийлик ва алоқадорликка эга бўлмаган жараён билан, учинчи хусусият бўлмаса – тасодифий жараён билан чекланиб қолади. Ривожланиш системаларда мавжуд бўлган қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши жараёнида, миқдор ўзгаришларнинг сифат ўзгаришига айланиши, янги сифат томонидан эски сифатнинг инкор этилиши орқали юз беради. Ушбу жараённинг биринчи хусусияти диалектик зиддият қонунида, иккинчи хусусияти миқдорнинг сифатга ўтиши қонунида, учинчи хусусияти диалектик инкор қонунида ўз ифодасини топади. Ривожланиш давомида янги сифатнинг вужудга келиши аста-секинлик билан тадрижий равишда ёки бирдан, қисқа муддатда юз бериши мумкин. Ривожланишнинг биринчи типи эволюцион ривожланиш, иккинчи типи революцион ривожланиш дейилади. Ривожланишнинг ҳар қандай типида ижобий, прогрессив сифатлар жамланиб боради. Бироқ айрим ҳолларда янги вужудга келган сифат регрессив характерда бўлиши ҳам мумкин, шунга қарамасдан ривожланишда умумий прогрессив йўналиш сақланиб қолади.