Ренессанс (французча renaissayce – уйғониш) – инсоният маънавий тараққиётидаги уйғониш даври. Бизнинг халқимиз ўз тарихида икки бор ана шундай Ренессансни яратган. Биринчиси илк ўрта асрларда, иккинчиси эса Соҳибқирон Темур ва темурийлар даврида рўй берган ва инсоният тараққиётида катта аҳамиятга эга бўлган. Бугунги кунда юртимизда Учинчи Ренессанс пойдевори яратилмоқда. XIII асрдан эътиборан Европада ренессанс даври бошланди. Табиийки, ушбу ижтимоий-тарихий жараён Европанинг турли мамлакатларида турлича кечди. Ренессанс даври Европада уч асосий босқични: илк босқич (XIV аср), етуклик босқичи (XV аср) ва охирлаб қолган сўнгги босқич (XVI аср)ни босиб ўтди. Ренессанс ўзининг илк босқичида бутун Европани эмас, балки унинг энг ривожланган мамтларини қамраб олди. Ренессанс даврининг илк босқичи излари қадимги Италияга бориб тақалади. Ренессанс ғоялари қадимги Италияда XII асрдаёқ вужудга келган эди. Худди шунинг учун ҳам ренессанс ўзининг илк босқичида соф «итальянча воқеа» эди. Ўз тараққиётининг етук босқичида у бутун Европага хос хусусият касб этди. Бу пайтда Европанинг қатор ривожланган мамлакатларида ҳунармандчилик ва савдо-сотиқнинг тез ривожланиши бошланди. Кишиларнинг шаҳар томон интилишлари ошиб кетди. Жамият ҳаётида шаҳарларнинг ўрни ва аҳамияти узлуксиз кучайди. Янги иқтисодий муносабатлар қарор топа бошлади. Кишиларнинг турмуш тарзида муҳим ижобий ўзгаришлар содир бўла бошлади. Ренессанс даври ўзига хос янги маданиятни яратди. Ушбу маданият нафақат динга, балки илм ва фаннинг илғор ютуқларига таяна бошлади.

Илк ренессанс даврида фаннинг буюк қудратли қадриятлари улуғланди ва янада бойиди. Оқибатда ренессанс даврида Европанинг ривожланган мамлакатларида инқилобий ўзгаришлар рўй берди. Чунончи, бу даврга келиб биринчи китоб нашр этилди, Колумб томонидан Америка кашф этилди, Васко да Гама Африкани айланиб ўтиб, Ҳиндистонга борадиган денгиз йўлини очди, Магеллан ўзининг узоқ давом этган саёҳатига асосланиб, Ер куррасининг шарсимон эканлигини исботлади, география ва геодезия фан сифатида эътироф этилди. Математикада символик белгилар қабул қилинди, илмий анатомия ва физиология асосларини фан сифатида ўрганиш бошланди, кимё ва астрономияда катта ютуқларга эришилди, ренессанс даврига келиб христиан дини ўзининг мафкуравий ҳукмронлик мавқеини йўқота бошлади, ижтимоий турмушнинг барча соҳаларида дин ва черковнинг зўравонлик таъсири барҳам топди. Бундай кескин бурилиш фақат фан, фалсафа санъат ва адабиётдагина эмас, балки христиан динининг ўз қобиғида ҳам рўй берди. Яъни, Европанинг бир қатор мамлакатларида секуляризация жараёни бошланди. Секуляризация (дин, черков таъсиридан холи бўлиш) жараёни кишилар дунёқарашида диннинг таъсирини камайтириб юборди. Шунингдек, бу жараён ижтимоий турмушнинг бошқа соҳаларига ҳам ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади. Оқибатда кишиларнинг фикрлаш маданиятида ҳам жиддий ўзгаришлар рўй берди. Табиийки, фикрлаш маданиятидаги бундай кескин ўзгариш ўрта аср теократизмига қарши кураш заминида вужудга келди ва ривожлана бошлади. Эндиликда кишиларнинг фикрлаш маданиятида гуманистик қарашлар устуворлик қила бошлади. Табиий ижтимоий муҳитда содир бўлаётган ўзгаришларга инсоннинг интеллектуал ақлий имкониятлари нуқтаи назаридан қараш қарор топа бошлади. Кишиларнинг фикрлаш маданиятида гуманистик тамойилларнинг устуворлиги уларнинг антик маданий меросга бўлган қизиқишларини кучайтирди.

Қадимги юнон файласуфлари Афлотун ва Арасту фалсафаси қайта таҳлил қилина бошланди. Неоплатонизм, стоиклар фалсафаси Эпикур ва Цицерон қарашларига қизиқиш кучайди. Ренессанс, энг аввало, антик замоннинг маданий ва фалсафий мероси ҳақида эркин фикр юритиш, ҳар қандай қоидаларни ўзгармас, мутлақ ҳақиқат деб қарашдан воз кечиш, инсон бисотида мавжуд бўлган қобилият ва исътедодни эркин намойиш қилиш учун вужудга келган имконият эди. Худди шунинг учун барча ижод аҳли «ёпиқ мактаблар» намояндалари эмас, балки мустақил тадқиқотчи сифатида ҳаракат қила бошлади. Ҳар бир тадқиқотчининг ўзига хос баён қилиш, илмий-фалсафий асарларни ўзига хос талқин қилиш, воқеликни реал тасвирлаш услублари вужудга келди. Ренессанс маданиятининг асосий тарғиботчилари ва ташвиқотчилари шаҳар аҳолисининг юқори таба қалари – йирик ишбилармонлар, мешчанлар, юқори маълумотга эга бўлган зиёлилар эди. Ренессанс даври маданияти инсонпарварлик ғоялари билан йўғрилган ва фалсафаси инсонни энг олий қадрият эканини ҳар томонлама исботлашга уринди. Худди шу даврга келиб, ижтимоий муносабатларни баҳолашнинг янги инсонийлик мезони вужудга келди. Инсонийлик аждодлар яратган маданий-маънавий меросни ўзлаштириш қобилияти билан белгиланди, оламни теоцентрик тушунишдан антропоцентрик тушунишга ўтилди. Бундай инқилобий ўзгариш, шубҳасиз, ўта мураккаб жараён бўлиб, турли зиддиятларга тўла эди. Ренессанс даври инсоният босиб ўтган тарихий тараққиёт йўлининг энг муҳим даврларидан биридир. Бу давр жаҳон цивилизацияси тараққиётига улкан ҳисса қўшди. Ренессанс даврида гуманистик ғояларни улуғлаган Данте Алигьери (1265–1321), Падунлик Марсилий (1278–1348), Франческо Петрарка (1304–1374), Джованни Бокаччо (1313–1375), Марсилио Фичино (1422–1495), Пико Делло Мирандола (1463–1495) каби буюк зотларнинг катта бир сулоласи етишиб чиқди. Илм-фанга эътибор кучайди, амалиёт билан фан орасидаги чегара ҳам ўзгара бошлади. Муҳандис ва рассом нафақат ўрта аср замонасидагидек «санъаткор», «техник», балки чинакам ижодкор, яратувчи даражасига кўтарилди. Кеплер, Галилей, Ковальери сингари ижодкорлар Худо томонидан содир этилган табиий ҳодисаларни ички тузилишидаги ўзаро алоқадорлик қонуниятларини билишга интилдилар. Инсон тўғрисидаги қарашлар ренессанс даврида янада юксакликка кўтарила бошлади. Эндиликда инсоннинг қадр-қиммати ҳар томонлама оша бошлади. Ўрта асрларда мавжуд бўлган инсон – Худо орасидаги иттифоққа ва у ҳақдаги қарашларга дарз кетди. Инсон Худодан ажралиб, мустақил фикрлаш имкониятига эга бўлди. Энди у фалакиётдан эмас, балки ўзидан, ўзининг теранлашиб бораётган ақл-фаросатидан, гўзаллашиб бораётган танасининг имкониятларидан нажот излай бошлади. Худди шу боис ренессанс даври антропоцентризмида гўзалликни улуғлаш тамойили устувор мавқега кўтарилди. Тасвирларда инсон гўзаллигини, айниқса, унинг қиёфасидаги латофатни тасвирлаш ўша давр санъатининг бош мавзусига айланди. Бундай ҳолатни ренессанс даврининг машҳур мусаввирлари – Боттичелли, Леонардо да Винчи, Рафаэл асарларида кўриш мумкин.