Психоанализ – руҳий хасталикни даволаш усули ва психологик таълимот. У XX аср бошларида таниқли немис олими Зигмунд Фрейд (1856–1939) томонидан ишлаб чиқилган. Психоанализ асосини инсон хулқининг негизини лаззат олишга интилиш (либидо), айниқса, илк болаликда пайдо бўлган жинсий майл ташкил этади, одам хулқини онглилик эмас, балки онгсизлик бошқаради, деган ғоя ташкил этади. З.Фрейд даставвал онглилик, ёлғончилик ва онгсизликдан иборат психиканинг уч босқичини тадқиқ этди. Олдинги икки босқичдан фарқ қилувчи психик даражани (лотинча instantia – бевосита яқинлик) цензура деб атади. Одатда, цензура иккита функцияни бажаради: 1) инсон томонидан ўзининг шахсий ҳис-туйғулари, мулоҳазалари ва хоҳишларини муҳокама қилади, уларни онгсизлик ҳолатидан сиқиб чиқаради; 2) онгга ёриб киришга интилувчи фаол онгсизликка қаршилик кўрсатади.

З.Фрейд шахс тузилишининг янги назариясини таклиф этди. Бу назария уч хил психик инстанциянинг ҳукм суриши тўғрисидаги фаразни асослашга қаратилди: «У» – лаззатланиш, роҳатланиш тамойилига боғлиқ бўлган инстинктив майлларни қамраб олади; «Мен» (Ego) – ташқи олам билан билвосита алоқага киритувчи психологик инстанция; «Мендан юқори» (super-Ego) ўз ичига ижтимоий тақиқлар, қонун тусига кирган мажбурий тартиб-қоида ва идеалларни қамраб олади. Унинг фикрича, «Мен» (Эго) реаллик тамойилига асосланган ҳолда инсон психикасида ҳаракатланувчи қарама-қарши кучларни мувофиқлаштириш функциясини бажаради. З.Фрейднинг кўрсатишича, инсон фаоллиги қадимги авлод-аждодларидан наслий йўл орқали ўтган инстинктив майллар таъсири билан белгиланади. Инстинктив майллар, даставвал, жинсий инстинкт ва ўзини ҳимоя қилишга интилиш инстинкти тарзида юзага келади. Лекин жамият шахсни кўп жиҳатдан чеклаб қўяди, унинг инстинкт ва майлларини «цензура»дан ўтказади. Натижада шахс аксарият инстинкт ва майлларини жиловлашга, тақиқлашга мажбур бўлади. Инстинктив майллар унинг шахсиятига зид бўлган руҳий ҳолат сифатида онгли ҳаётдан сиқиб чиқарилса-да, йўқолиб кетмайди, балки онгсизлик соҳасига ўтказиб юборилади. Психоанализ таълимотининг вазифаларидан бири – онгсизлик соҳасидаги «комплекс»ларни аниқлаш ва уларни англашга ёрдамлашишдан иборат. Психоанализ намояндалари шахсдаги ички зиддиятларни очиб бериш ва тушунтириш учун «Эдип комплекси» тушунчасини яратди. Унга кўра, ўғил боланинг ўз онасига нисбатан жинсий майли ва отасининг ўлимини исташи («Эдип комплекси»), яқин қариндоши билан жинсий алоқа қилишга майллиги жазоланишдан қўрқиш ҳисси билан тўқнашади.

Психоанализ вакиллари шахснинг бундан кейинги тараққиётини онгсизлик ҳолатига сиқиб чиқарилган инстинктив майлларнинг турлича комплекслар билан тўқнашуви ташкил этади; инстинктив майллар ўз қуввати ва фаоллигини сақлаган ҳолда инсоният маданияти ва инсон фаолияти маҳсулининг ҳар хил шаклларига ўтиб («сублимациялашиб»), онгсизлик ҳолатида шахснинг хулқ-атворини бошқаришда давом этади, деган хулосага келади. Психоанализда онгсизлик билан онглилик ўртасидаги қарама-қарши муносабатни мутлақлаштириш ҳолатлари учрайди, бунинг натижасида уларнинг ўзаро бир-бирини тўлдириш имконияти рад этилади.