Прагматизм (юнонча рragma – иш, амал, ҳаракат) – XIX асрда АҚШда вужудга келган фалсафий оқим. Прагматизмнинг асосий ғоялари Ч.Пирс томонидан ишлаб чиқилди. Бу таълимот XX асрда Ғарб мамлакатларида кенг ёйилиб, ижтимоий-маънавий ҳаётга кучли таъсир кўрсатди. Прагматизм асосида И.Кантнинг «Софокл танқиди» асарида илгари сурилган «Прагматик ишонч» ғояси ётади. Ч.Пирс прагматизмни «ҳақиқат қадрини манфаатдорлик билан белгиловчи таълимот» деб таърифлайди. Прагматизмнинг асосий ғоялари Ч.Пирснинг «Ишончни мустаҳкамлаш» (1877) ва «Ғояларимизни қандай қилиб равшанлантириш мумкин» (1878) мақолаларида баён этилган. XIX аср охиригача «прагматик тамойил» файласуфлар ва жамоатчиликнинг эътиборини ўзига жалб эта олмади, чунки Пирс таълимотнинг гносеологик масалаларини ёритиб, унинг амалий-услубий жиҳатларини таҳлил этмаган эди. Бу вазифани У.Джеймс амалга оширди ва прагматизмни америкаликларнинг миллий фалсафаси даражасига кўтарди. У. Джеймс ибораси билан айтганда, прагматизм АҚШнинг жаҳон миқёсида иқтисодий, сиёсий ва маданий соҳаларда устунликка эришиши учун назарий асос яратган эди. Прагматизм ҳақиқатни назарий (гносеологик) масала сифатида тан олмайди. Унингча, ҳақиқат ва амалиёт яхлит ҳолда намоён бўлсагина, бирор маънога эга бўлади. Ж.Дьюи таъкидлаганидек, ҳақиқат ва амалиёт бирлиги индивид манфаатида акс этади. «Манфаат» тушунчаси эса, ўз навбатида, индивиднинг субъектив қизиқишларини қондирувчи нарсани англатади. Прагматизм социологияси «буюк шахслар»га сиғиниш (У.Джеймс), буржуа демократиясини мақтаб, илоҳийлаштириш (Дьюи), ирқчилик, миллатчилик, ҳатто фашистик ижтимоий муносабатларни ҳимоя қилиш(Шиллер)гача ўзгариб борди. Прагматизмнинг динга нисбатан муносабатида ҳам манфаат «тажрибаси» асосий ўринни эгаллайди. Масалан, Ж. Дьюининг «инструментализм»ида анъанавий диний тушунчалар рад этилади, улар «натуралистик» тушунчаларга қарама-қарши қўйилади, натижада инсон назоратидан ташқаридаги кучлар таъсирида пайдо бўладиган тобелик тажрибаси уни «художўйлик»ка олиб келади. Демак, «назоратдан ташқаридаги кучлар» – бу Худонинг инсонга кўрсатадиган доимий таъсирининг ўзгинаси. Этикада прагматизм мелиоризмга (ҳаётдаги устувор қоидалар, қонунларнинг такомиллашиб боришига ишониш) таянади. II Жаҳон урушидан сўнг Ғарб мамлакатларида прагматизм таълимотининг таъсири сусая бошлади.

Прагматизм эстетикаси – Ғарб эстетикасида XX асрнинг биринчи ярмида юзага келган ва прагматизм фалсафасига асосланган йўналиш. Прагматизм асосчиси Ч.Пирс (1839–1914) тушунчалар мазмунини унинг амалиётдаги қўлланиши билан айнийлаштириб кўрсатишга уринган. Ч.Пирс ғоялари эстетик белгиларни тасвирий санъатга киритишга, санъатни қадриятлар тизими сифатида тушунишга, семиотик эстетиканинг кейинги ривожланишига таъсир кўрсатган. Прагматизм фалсафасининг йирик намояндаси У.Джеймс (1842–1919) томонидан илгари сурилган «онг оқими» тўғрисидаги таълимот модернизм санъатида кенг қўлланилди. У прагматизм эстетикасининг асосий тамойилини шундай ифодалайди: инсоннинг ҳар қандай фаолиятининг мақсади «ижобий тажриба»га, яъни ёруғ ва кучли ҳаётий кечинмаларга эришишдан иборат. Шундай экан, ижобий тажриба ахлоқий, диний ва эстетик қадриятларни қамраб олиши керак. Прагматизм эстетикасининг кейинги босқичида Ж.Дьюи (1859–1952) ва унинг издошлари қадриятлар тўғрисидаги таълимотга аниқ ифодаланган эстетик асосни татбиқ этишга ҳаракат қилишди. Улар эстетикани диний, илмий, ахлоқий қадриятларни мужассамлаштирган энг олий қадрият, гўзалликни эса ички боғлиқлик ва бир бутунликка эришган тажрибанинг сифат кўриниши тарзида талқин этади. Эстетик тажрибада табиийлик ва ижтимоийлик ўртасидаги алоқани аниқлашга интилган прагматизм тарафдорлари санъатнинг ижтимоий вазифаларини маданий-интегратив воқеа, ижтимоий ахборот воситаси сифатида талқин қилади. Европа позитивизмидан фарқли ўлароқ, прагматизм эстетикасида субъектнинг фаоллигига алоҳида эътибор берилади. Жумладан, уларнинг фикрича, эстетик билиш жараёнида субъект (томошабин, ўқувчи, тингловчи) ҳар сафар муаллиф ёки ижрочи томонидан ҳавола этилаётган асарни ўз тажрибаси билан солиштириш, бирлаштириш йўли билан уни англайди ва ўзлаштиради. Шу маънода, у субъект маданий савиясининг юксалиши ва маънавий камолотига хизмат қилади.