Пантеизм (юнонча рап – ҳамма, theos – Худо) – Худо билан оламни айнийлаштирувчи фалсафий таълимот. «Пантеизм» атамасини биринчи бўлиб инглиз файласуфи Ж.Толанд (1705), сўнгра нидерланд илоҳиётчиси Й.Фай (1709) қўллаган. Пантеизм турли тарихий даврларда моҳиятан бир-биридан фарқ қиладиган фалсафий тизимлар ва хилма-хил қарашларни ўзида акс эттириб келди. Пантеизмни Шарқ ва Ғарб пантеизмига бўлиш анъанаси мавжуд. Aбу Наср Форобийнинг борлиқ ва унинг вужудга келиши ҳақидаги таълимоти пантеистик характерга эга. Унинг қарашларида моддий ибтидо ўзини тангри орқали намоён қилади. Тангрида моддий ибтидо гўёки очиқ-ойдин ифода этилмаган муайян шаклда мавжуд бўлади. Кейинчалик у ноаниқлик шаклидан ўзини озод қилади, куч-қувватига яраша намоён бўлиб боради. Мутафаккир бу жараённи жўжанинг тухумдан чиқишига қиёслайди. Унинг таъкидлашича, «яратилиш жараёни нарса мавжудлигини сақлашдан иборатдир». Машҳур араб файласуфи Ибн Рушд (1126– 1198) Абу Наср Форобийнинг пантеистик қарашларини ривожлантириб, Яратганни шаҳар ҳокимига қиёслайди. У «Раддиянинг раддияси» асарида «Коинотни бошқариш шаҳарни бошқаришга ўхшайди. Унда ҳар қандай бошқарув марказдан туриб амалга оширилади. Лекин ҳамма нарса ҳам бевосита ҳукмдор томонидан бажарилавермайди», деб ёзади. Э.Ренаннинг таъкидлашича, Форобий талқинидаги Худо «ғилдиракнинг марказига ўхшаб, унинг сиртқи қисмларини ўз ҳолича айланишига монелик қилмайди». Ибн Сино Форобийнинг анъаналарини давом эттириб, «вужуди вожиб» ва «вужуди мумкин»нинг ўзаро муносабатида неоплатоник эманация (нурланиш) таълимотига алоҳида эътибор беради. Мутафаккир нурланиш таълимотига мурожаат қилар экан, уни Яқин Шарқ анъаналарига хос диний-натуралистик тасаввурлар билан биргаликда ўрганишга ҳаракат қилади. Бунда коинот, фалакнинг табиат ва инсон ҳаётини таъминлашдаги роли алломанинг диққат марказида туради. Аллома назарида, ёруғлик манбаи моҳиятан барча мавжуд ва билиниши зарур ашёларнинг бевосита идрок этилиши мумкин бўлмаган ботиний, яширин, сирли сабабини ташкил этади. Бундай қарашлар тизими пантеистик кайфиятларнинг янада кучайишига олиб келди. Пантеистик анъаналар Ғарбда Иоанн Скот Эриугена (тахминан 810–877), Давид Динанский, лотин аверроизми вакили Сигер Брабантский (тахминан 1240–1281), кейинроқ эса Мейстер Экхарт ва бошқа томонидан ривожлантирилди.

Эриугена схоластик христиан фалсафасида биринчилардан бўлиб Худо ва оламнинг ўзаро муносабати муаммосига мурожаат қилди. Унинг таъкидлашича, воқеликни билишга жазм қилган инсон ақли рўпарасида турган энг муҳим муаммо борлиқ масаласидир. Борлиқ юнонлар томонидан «фидис» (табиат) деб номланган бўлса, лотинча «натура» деб аталган. Борлиқ натура экан, демак, Худо ҳам у билан айнандир. Оламдаги барча ўзгаришлар жараёнида у нарсаларнинг «ибтидоси, оралиғи ва интиҳоси» вазифасини адо этади. Эриугена «Худо ҳамма нарсалардадир... у барча нарсалар моҳияти сифатида барҳаётдир», деган хулосага келади. Мейстер Экхартнинг (1260–1327) фикрича, Худо ўзга нарсаларга нисбатан ўзига хос универсал ижодий фаоллик сифатида намоён бўлади. Унинг таълимотида Худо ва борлиқ, Яратувчи ва табиат айнанлаштирилади, оламнинг яратилиши аниқ муддатдан ноаниқ абадийликка кўчирилади. Худо барча нарсалар билан бирга бўлсада, лекин бирон-бир нарса унинг ўзида мавжуд эканини англаб бўлмайди. Бундай хусусият инсон зотига берилган, холос. «Менинг руҳимда шундай куч борки, у Худони идрок эта олади. Худодан бошқа ҳеч қандай нарса менга бунчалик даражада яқин эмас. Худо менинг ўзимга яқинлигимдан кўра яқинроқдир», дейди Экхарт. Худо билан инсон руҳи ўртасидаги теран ва ички алоқа ҳар қандай инсоннинг Худо билан боғланишига имкон яратиб беради. Бунинг учун эса образ-тимсол ва тушунчаларга таяниб иш кўрадиган оддий билишнинг ўзи етарли эмас. Лекин уни мутлақ илоҳийлик сифатида уқиб, бунга мистик интуиция кўмагида эришилади. Пантеизмнинг хилма-хил кўринишлари фалсафий тафаккур ривожига ўз таъсирини кўрсатиб келмоқда. Айниқса, ҳозирги вақтда унинг персонализм фалсафасидаги мавқеи сезиларлидир.