Онг – ақл-тафаккурни ифода этадиган асосий фалсафий категориялардан бири. Онг кўп қиррали ва мураккаб бўлгани туфайли фалсафа, психология, психиатрия, физиология, кибернетика, информатика сингари турли фанларнинг ўрганиш объекти ҳисобланади. Онг диний талқинда илоҳий ҳодиса, Худо яратган мўъжиза тарзида талқин қилинади. Кўпгина динларда инсон онги буюк илоҳий ақлнинг митти акси, унинг намоён бўлиши шакли тарзида таърифланади. Инсон танасидаги руҳ бизнинг истак ва фикрларимиз ташувчисидир. Жон ўлиши билан онг ҳам ўлади. Бундай қарашларнинг илдизи жуда қадимий бўлса-да, улар ҳамон ўзининг кўплаб тарафдорларига эга. Зеро, онг одам ва унинг яратилиши масаласи билан бевосита боғлиқ. Кимда-ким олам ва одам яратилганини тан олар экан, онг ҳам Яратганнинг қудрати эканини тан олиши табиий. Онг моддийликнинг мияда инсон танаси фаолияти билан боғлиқ ҳолда талқин қилинади. XVIII асрга келиб, онгни бевосита инсон мияси фаолияти билан боғлашга ҳаракат қилган қарашлар ҳам шаклланди. Айни пайтда, материалистик йўналишдаги бундай ёндашувлар доирасида онгнинг моҳиятини бузиб талқин қилиш ҳоллари ҳам учраган. Фалсафа тарихида «Вульгар материализм» деб ном олган оқим намояндаларининг қарашлари бунга мисол бўла олади. Уларнинг фикрича, худди жигар сафро ишлаб чиқарганидек, мия ҳам онгни ишлаб чиқаради. Бундай ёндашув натижасида онг идеал эмас, балки моддий ҳодиса, деган хулоса келиб чиқади. Ваҳоланки, сафрони кўриш мумкин, аммо онгни кўриб ҳам, ушлаб ҳам, ўлчаб ҳам бўлмайди. Онг тарихи инсоннинг инсон сифатида шакллана бошлаши тарихи билан боғлиқ. Узоқ вақт давомида инсон онги планетар, яъни Ер шари даражасидаги ҳодиса сифатида қараб келинди.

Ҳозирги замон фани мазкур масалага кенгроқ ён дашиш зарурлигини кўрсатмоқда. Чунки, фан далиллари инсон пайдо бўлишини фақат Ерда кечган жараёнлар билан чеклаб қўйиш тўғри эмаслиги, у коинот эволюциясининг табиий ҳосиласи эканини тобора чуқурроқ исботламоқда. Инсон биологик ва ижтимоий ҳаракатнинг ташувчиси экан, унинг шакллари ўртасидаги узвий алоқадорликни, юқори шакллари қуйи шаклларга боғлиқлигини, таянишини, улардан пайдо бўлишини унутмаслик лозим. Бошқача айтганда, улар ўртасида узвий алоқадорлик мавжуд. Онг тарихи қуёш тизими ва унда миллионлаб йиллар давомида содир бўлган ўзгаришлардан айрича олиб қаралиши мумкин эмас. Шу жиҳатдан олганда, онгнинг шаклланишини космик ҳодиса сифатида талқин этиш мумкин. Онг инъикоснинг олий шакли бўлиб, инъикос муайян таъсир натижасида пайдо бўлади. Бунинг учун эса, ҳеч бўлмаса, иккита объект ва улар ўртасида ўзаро таъсир мавжуд бўлиши лозим. Бунда функционал фаолият кўрсатувчи мия соҳиби ижтимоий муносабатларга тортилган бўлиши шарт. Онг руҳияти инъикосининг ўзига хос, юксак шаклидир. Аммо, бу ҳол руҳият ва онг тушунчаларини айнанлаштириш учун асос бўла олмайди. Негаки, руҳият ҳайвонларга ҳам хосдир. Гап инсон руҳияти ҳақида кетганда ҳам, у онг тушунчасига нисбатан кенг қамровли экани эътиборга олиниши лозим. З.Фрейднинг фикрича, руҳият онгсизлик, онг ости ҳодисалари ва онгнинг ўзидан иборат уч қатламдан ташкил топган. Инсон ҳаёти ва фаолиятида онг билан бир қаторда онгсизлик ва онг ости ҳодисалари ҳам муҳим аҳамиятга эга. Психологлар фикрича, инсон риожланиш жараёнида кўплаб функциялар онг назорати остидан чиқиб, автоматик характер касб этиши кузатилади. Айтайлик, биринчи марта машинага ўтирганимизда ёки суратга олаётганимизда деярли барча ҳаракатларимиз онгнинг қаттиқ назоратида бўлади. Вақт ўтиши билан эса кўпгина ҳаракатларни онгсиз тарзда, англамаган ҳолда бажара бошлаймиз. Бундай ҳолат инсон фаолиятининг хилма-хил соҳалари, йўналишларига онгнинг фаол тарзда аралашишини, ҳолатни яна қайта ўз назоратига олиши мумкинлигини инкор этмайди. Хатти-ҳаракатларнинг онгсизлик соҳасига кўчиши, бир томондан, онг «юки»нинг енгиллашишига хизмат қилса, бошқа томондан, онгнинг асосий куч-қувватини, «диққати»ни инсон ҳаёти учун муҳим бўлган ҳаракат, жараёнларга қаратилишига имконият яратади. Онгсизлик доирасига онг назоратидан ташқарида қолган сезги, тасаввур, инстинкт ва интуиция каби ҳодисалар ҳам киради. Ана шу хусусиятларни инобатга олинса, онгсизлик онг мавжудлиги ва ривожланишининг табиий шарти, дейиш мумкин.

Онг ости ҳодисалари ҳам психик жараёнларнинг муҳим бўғинидир. З.Фрейд фикрича, улар онгсизлик билан онг ўртасидаги чегаравий соҳадир. «Гап тагида гап бор, коса тагида – ним коса» нақлида онг остига хос бўлган хусусиятлар ифодаланган, дейиш мумкин. Негаки, ҳар қандай фаолиятимизда айни вақтда биз учун аҳамияти бўлмаган ҳолатлар содир бўлади. Аммо, бу улар кузатишдан, назоратдан четда қолади, дегани эмас. Биз учун аҳамиятли характер касб этганда, улар онг остидан онг доирасига кўчиши мумкин. Масалан, бирор жойга бораётганда асосан мақсад томон ҳаракат қилинади, аммо йўлда учраган бошқа нарса ва ҳодисалар ҳам кузатилади, эсда қолади. Ана шулардан келиб чиққан ҳолда, онг ости инсон онгли фаолиятининг ўзига хос кузатувчиси сифатида намоён бўлади. Онг, онтологик маънода, юқори даражада уюшган (ривожланган) материянинг хоссаси, субъектив борлиқ сифатида, гносеологик маънода – идеал шакл сифатида тушунилади. Агар объектив реаллик моддий тизимларнинг турли иерархик, яъни оддий, майда бўлаклардан тортиб, то биосфера ва метагалактика даражалардаги воқелик саналса, унда субъектив реаллик идеал тизимларнинг турли иерархик даражалари, яъни сезги, идрок, тасаввур, тушунча, ҳукм, хулоса, гипотеза, концепция, назария, фан, санъат, фалсафа, дин, мифология кабилардан иборат реалликдир. Онг таркиби қуйидаги унсурлардан ташкил топади: сезги, идрок, тасаввур, фикр, ҳис-ҳаяжон, ирода. Улар бир бутунликни ташкил этиб, бундан ташқарида, бирга мавжуд бўлмайди. Онг ўзаро алоқада бўлган турли унсурлардан (элемент) ташкил топган мураккаб маънавий ахборотга эга. Онг инъикоснинг ўзига хос шакли экан, аввало, унда акс эттириладиган объект ҳақидаги муайян билимлар ҳиссий ва рационал шаклда ўз ифодасини топади. Демак, билим онг тузилишининг асосий унсуридир. Шунинг учун ҳам билимларнинг бойиб, чуқурлашиб бориши онг ривожланишини характерлайдиган муҳим белги сифатида юзага чиқади.

Онг тузилишининг яна бир унсури хилма-хил кўринишларда намоён бўладиган кечинмалардир. Уларда инъикос объектига муносабат гавдаланади. Билимларимизнинг чуқурлиги ва кўлами, ҳиссиётларимизнинг намоён бўлиши ёки бўлмаслиги интилишимиз – иродамизга боғлиқ. Ирода кучи оламни англаш жараёнида юзага келадиган ҳар қандай тўсиқларни енгиб ўтишга, кўзлаган мақсад йўлида тинмай ҳаракат қилишга йўл очади. Ирода табиат инъоми эмас, уни тарбиялаш, камол топтириш шахс ҳаётида, унинг жамиятдаги ўз ўрнини топишида муҳим аҳамиятга эга. Зеро, иродасизлик энг улуғ ният ва мақсадларни барбод қилибгина қолмай, инсоннинг тўғри йўлдан тойишига ва жиддий салбий оқибатларнинг келиб чиқишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Онг туфайли билиш ва ҳодисаларни баҳолаш муносабатлари амалга оширилади ва бундан онгнинг асосий билиш ва ҳис-ҳаяжон уйғотувчилик вазифалари келиб чиқади. Онг мазмунини, аввало, инсон тажрибаси давомида ҳамиша тасдиқланиб ва ривожланиб борувчи билимлар тизими ташкил этади. Лекин онг билан билим бир нарса эмас. Агар билим инсон тажрибаси тасдиғидан ўтган воқелик инъикоси бўлса, онг, албатта, воқеликнинг сўзсиз исботланган, ҳақиқий инъикоси бўлмайди. Чунки онг таркибида тахмин, адашиш, алданиш ҳоллари ҳам учрайди. Онг таркибида ҳиссиёт ҳам алоҳида ўрин тутади. Билиш жараёнида ҳақиқатни билиш ҳиссиёт билан боғлиқ, шунинг учун ҳам фанда фақат ақлий тафаккур билан қаноатланиб бўлмайди.

Онгнинг ҳиссий компонентларини қуйидаги даражаларда тасаввур этиш мумкин: а) турли таъсирларга акс таъсир билан боғлиқ оддий ҳиссиётлар – очлик, чанқаш ва ҳоказо; б) инстинктив-аффектив ҳолатлар – олдиндан сезиш, кайфият, руҳий зўриқиш, галлюцинация ва ҳоказо; в) ҳиссиёт – севги, ёқтириш, ёқтирмаслик, нафрат. Инсонда ҳайвонлар билан умумий бўлган ҳиссиётдан ташқари, ижтимоий сабабият билан боғлиқ ҳиссиёт ҳам мавжуд. Агар онгнинг воқеликни билиш фаолиятидан мақсад – объектни тўғри англаш бўлса, ҳиссиёт орқали инсоннинг объектга, ўз фаолияти ва ўзга инсонларга муносабати турли ҳиссий шаклларда намоён бўлади. Инсоннинг нафақат нарса ва ҳодисалар, уларнинг хусусиятларини англаб етиши, балки уларнинг қимматини ҳам баҳолаши онгнинг аксиологик жиҳатни ўз ичига олганидан далолатдир. Онгнинг субъектив дунёсида объектив реаллик нафақат қайта ишланади, балки унда инсоннинг фаол амалий фаолиятига тайёргарлик: режалаштириш, танлаш, мақсадга интилиш каби ҳаракатлар ҳам бўлади. Бундан ташқари, онг субъектнинг ўз фикри, ҳиссиёти, фаолиятини назорат қилиб, маънавий дунёсида ва уни ўраб турган объектив реалликда нималар юз бераётгани ҳақида ўзига ҳисобот беришни тақозо этади. Шундай қилиб, инсон онг нафақат воқелик объектларига, балки жамият қадриятларига, ўз-ўзига муносабатни ҳам, ўз-ўзини анг лашни ҳам ўз ичига олади. Онг инсонда алоқалар, муносабатлар, объектив дунё қонуниятлари тўғрисида умумий билимлар шаклланишига асос бўлади. Онг инсонга мақсад ва режалар тузиш, унинг табиат ва ижтимоий муҳитдаги фаолиятини бошқариш, ундаги борлиққа нисбатан эмоционал (ҳиссий), рационал (ақлий) ва амалий муносабатларни бошқариш ва назорат қилишда ёрдам беради. Онг сўзи тилимизда ақл сўзига нисбатан камроқ ишлатилади, лекин ўз ўрнида ва ўз маъносида қўлланади.

Одамнинг фикрлаш қобилияти назарда тутилганда, онг ва ақл атамалари маъноси бир-бирига мос келади: Онг ҳам, ақл ҳам одам миясининг маҳсулидир. Одам англайди, яъни ақл юритади, фикрлайди. Одамнинг ижтимоий ҳаётни тушуниши, сезиши, унга муносабати унинг онгида юз беради. Сиёсий онг, ижтимоий онг иборалари ана шундан келиб чиққан. Воқеликнинг киши миясида унинг бутун руҳий фаолиятини ўз ичига олган ва маълум мақсадга йўналтирилган ҳолда акс этиши онгнинг зуҳуридир. Онг, шунингдек кишининг руҳий, сиёсий, фалсафий нуқтаи назари, диний, бадиий қарашларининг ҳам мажмуи ҳисобланади. Ижтимоий онг деганда ана шулар назарда тутилади. Онгли киши деганда онгга эга, ақл-идрокли одам тушунилса, онгли ҳаёт иборасида эса бир мақсадга йўналтирилган турмуш ифодаланади. Воқеликни, ижтимоий ҳаётни, ўзининг мавқеи ҳамда тарихий ва фуқаролик бурчини тушунадиган, онги юксак одамга нисбатан онгли ибораси жуда тўғри келади. Муайян тушунчага эга, билимли, маданиятли кишига нисбатан ҳам онгли ибораси ишлатилади. Онгли равишда фикр юритиш – бу онг, ақлидрок билан иш тутишдир. Одам атайин, кўра-била туриб ҳам, яъни онгли равишда бирор ёмон ишга қўл уриши мумкин. Бу унинг қилмиши дейилади. Одамнинг заковат даражаси – фаҳми, идроки, зеҳни, донолиги, етуклиги унинг ақлига боғлиқ. Ақли расо деганда, мияси бутун киши тушунилади. Ақли қисқа ёки калта деганда, фаҳм-фаросати йўқ одам назарда тутилади. Бу сўз эс-ҳуш маъносини ҳам билдиради, мулоҳаза, маслаҳат маъноларини ҳам ифодалаши мумкин. Масалан, ақл билан иш тутди, десак, мулоҳаза билан, ўйлаб иш қилингани маълум бўлади. Хуллас, онг воқеликни, яъни борлиқдаги барча нарса ва ҳодисаларни акс эттиришнинг юксак, фақат одамга хос шакли. Онг тил билан боғлиқ. Тилда у ўзининг моддий ифодаларидан бирини топади. Онг тилда моддийлашгач, унинг фаолияти самараси авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтади.