Оилавий муҳит – оилавий муносабатлар, тарбиявий жараёнлар кечадиган ижтимоий-маънавий, ахлоқий муҳитни ифодаловчи тушунча. Ҳар қайси миллатнинг ўзига хос маънавияти, дунёқараши, тасаввур ва эътиқодини шакллантириш ҳамда юксалтиришда оиланинг ўрни ва таъсири беқиёсдир. Инсон қалби ва онгидаги энг соф, покиза туйғулар, илк ҳаётий тушунча ва тасаввурлар, энг аввало, оила бағрида шаклланади. Оила – ҳақиқий маънавият ўчоғи, мафкуравий тарбия омили ва муҳити. Айнан оила муҳитида пайдо бўладиган ота-онага ҳурмат, уларнинг олдидаги умрбод қарздорлик бурчини чуқур англаш ҳар қайси инсонга хос бўлган одамийлик фазилатлари ва оилавий муносабатларнинг негизини, оиланинг маънавий оламини ташкил этади. Кўп йиллик илмий кузатиш ва тадқиқотлар шуни кўрсатадики, инсон ўз умри давомида оладиган барча хабалнинг 70 фоизини 5 ёшгача бўлган даврида олар экан. Боланинг онги асосан 5–7 ёшда шаклланишини инобатга оладиган бўлсак, айнан ана шу даврда унинг қалбида оиладаги муҳит таъсирида маънавиятнинг илк куртаклари намоён бўла бошлайди. «Халқимизнинг қуш уясида кўрганини қилади», деган доно мақоли, ўйлайманки, мана шу азалий ҳақиқатни яққол акс эттиради. Одамзод учун бир умр зарур бўладиган табиий кўникма ва хусусиятлар, масалан, ҳар қайси боланинг ўзига хос ва ўзига мос қобилияти, атрофидаги одамлар билан муомаласи, тенгдошлари орасида ўзини қандай ҳис қилиши, етакчилик хислатларига эга бўлиши ёки бўлмаслиги, керак бўлса дунёқараши – буларнинг барчаси аввало унинг туғма табиати, шу билан бирга, оилада оладиган тарбиясига узвий боғлиқ эканини ҳаёт тажрибаси кўп мисолларда тасдиқлаб беради. Айнан мана шу даврда бола яхши билан ёмон ўртасидаги фарқни англай бошлайди, оиладаги, ён-атрофдаги воқеа-ҳодисалар хусусидаги таассуротлар унинг онгига сингиб боради.

Оилавий муҳитнинг соғломлиги – ота-она ва бошқа яқинлари ўртасидаги муносабатларнинг мақсадга мувофиқлиги болада соғлом фикр, ижобий фазилат ва интеллектуал сифатларнинг намоён бўлишига замин яратади. Халқимизга хос устувор фазилатлар асосан оилавий муҳитда, ота-она, яқин қариндошларнинг бевосита аралашувида шаклланиб боради. Бу ҳол катталарни ҳурмат қилиш, кичикларни эъзозлаш, меҳнатга тўғри муносабатда бўлиш, урф-одат ва қадриятларни муқаддас билиш кабиларда ўз аксини топади. Бундай сифатларни ўзлаштириб борган ҳар бир ўғил-қизда оилапарварлик, юртпарварлик каби олижаноб фазилатлар камол топади. Оилавий муҳитнинг носоғломлиги, оила аъзолари ўртасидаги келишмовчи ликлар, ўзаро тил топиша олмаслик каби ҳолатлар бола маънавий оламининг шаклланишига салбий таъсир кўрсатади. Унинг феъл-атворида ёлғончилик, хиёнаткорлик, бевафолик каби салбий иллатлар намоён бўлади. Бундай ҳолат жамиятда ўз ўрнини топа олмаган, эътиқодсиз, диёнатсиз, мақсад-маслаксиз инсонларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Оилавий тарбия масаласида хатога йўл қўймаслик учун аввало ҳар қайси хонадондаги маънавий иқлимни ўзаро ҳурмат, ахлоқ-одоб, инсоний муносабатлар асосига қуриш айни муддао бўлур эди. Оилавий муҳит шахс ғоявий барқарорлигини шакллантирувчи омилдир. Соғлом оилавий муҳит нафақат эр-хотиннинг характерли хусусияти, балки шу оилага бевосита таъсир кўрсатувчи қариялар, катта авлодлар томонидан сақланиб келган анъаналар асосида ҳам шаклланади.

Ҳар бир оила жамият талаблари асосида яшайди ва замон талабига мос фарзандни тарбиялашда фаол иштирок этади. Эр-хотин томонидан ўзидан олдин ўтган авлод вакилларини эслаш, болалик даври ўтган оилага хос анъаналарни янги ҳаётга олиб кириш оилавий муҳитда ва вояга етаётган фарзанд хулқида ўз аксини топади. Ана шундай муҳитда шаклланган шахс индивидуал тажриба билан бирга ижтимоий муҳит талабларини ҳам ўзлаштириб боради. Бундай мақбул тизимни шакллантиришда ота-онадан билим, уқув, ақлий салоҳият ва зукколик талаб қилинади. Оилавий муҳитда учала таркибий қисмни уйғунлаштириш ва ўзаро мувофиқлаштириш катта маҳоратни талаб қилади. Оилавий муҳитдаги яна бир жиҳат фарзандлар сони ва улар орасидаги муносабат мазмунидир. Ўзбек оилалари аксарият ҳолларда кўп фарзандли бўлиб, бундай шароит бола улғайиши, унинг дунёқараши шаклланишида ўз изини қолдиради. Тарбия жараёнида қадриятларнинг шаклланиши, эътиқод ривожи учун мақбул шароит яратиш ҳамма оилаларда турлича бўлиши мумкин. Бу жараёнга таъсир этувчи асосий омиллар оиладаги болалар сони, улар ёши ўртасидаги фарқ, ўғил ёки қиз фарзандлар нисбати ва бошқа кўрсаткичлардир. Бола руҳиятида ғоявий барқарорликни шакллантиришда шахснинг ўзига хослиги, унинг ички интилиши ва фаоллиги муҳим ўрин тутади. Ҳар бир инсон ўз тараққиёт йўлига, ҳаёт йўналишига эга. Бола улғайиб, турли жамоаларга аъзо бўлар экан, нафақат расмий қоидалар, балки очиқойдин эътироф этилмайдиган хулқ меъёрларини ҳам ўзлаштириб боради. Салбий хулқ меъёрларини ўзлаштириш оилавий муҳитдаги нохушликлар ҳамда организмдаги физиологик жараёнлар таъсирида амалга ошади. Тенгқурлари гуруҳига қўшилиш, турли жамоаларга аъзолик муқаррар жараён бўлиб, хулқдан оғдирувчи ҳар қандай таъсирга берилиш ёки берилмаслик оилавий муҳитдаги тарбияга боғлиқ.