Оилавий анъаналар – оилада бола-чақа, хонадон, уруғ, авлодлар, эр-хотин, уларнинг наслдан наслга ўтувчи, ҳаётда қарор топган (топаётган) удум, урф-одат ва бошқа амаллар мажмуасини ифодаловчи тушунча. Инсониятнинг қадимий маданий-маънавий қадриятларини ўрганишда оилавий анъаналар алоҳида аҳамият касб этади. Оиладаги турмуш тарзи, урф-одат ва маросимлар маҳалла билан боғланган бўлиб, улар ҳар бир оила аъзосининг жамоа билан муносабатларида, жамоанинг ижтимоий вазифалари, ахлоқий қонун-қоидаларида намоён бўлиб келган. Оилавий маросим ва тадбирлар муайян этник бирлик ҳамда қариндошлар гуруҳидан ташкил топган, маҳалла аъзолари ўртасида ўзаро ҳамкорлик ришталарини мустаҳкамлаш, шахсий ва жамоа манфаатига молик муаммоларни ҳал қилишда алоҳида ўрин тутади. Бундай анъаналар жамоа орқали баркамол шахсларни вояга етказиш, уларнинг онгига миллий ва умуминсоний қадриятларни сингдириш, эзгу ишларга даъват этишда қудратли восита вазифасини бажариб, жамоанинг ижтимоий барқарорлигини таъминлайди. Ўзаро меҳр-оқибат, аҳиллик ва тотувлик, эҳтиёжманд, ёрдамга муҳтож кимсалар ҳолидан хабар олиш, етим-есирларнинг бошини силаш, тўй-тaмоша, ҳашар ва маъракаларни кўпчилик билан бамаслаҳат ўтказиш, яхши кунда ҳам, ёмон кунда ҳам бирга бўлиш каби халқимизга хос урф-одат ва анъаналар авваламбор маҳалла муҳитида шаклланган ва ривожланган. Халқимизга хос ўзини ўзи бошқариш тизимининг бу ноёб усули қадим-қадимдан одамларнинг нафақат тилида, балки дилида, бутун ҳаётида чуқур жой эгаллагани бежиз эмас. Биз «Маҳалла – ҳам ота, ҳам она» деган ҳикматли нақлни ана шу ҳаётий ҳақиқатнинг ифодаси сифатида қабул қиламиз.

Этнографик кузатишларга қараганда, Ўзбекистоннинг деярли барча минтақаларида оилавий маросимларни бошқаришда жамоавий муносабатлар – оила, қариндошчилик, никоҳ, жамоага уюшиб меҳнат қилиш кабиларни тартибга солишда эркаклар, айниқса, оқсоқоллар алоҳида ўрин тутган. Ана шундай бошқарув шаклларидан бири турли кўринишдаги оила-жамоавий йиғинлар – маслаҳат кенгаши ҳисобланган. Бу ўлкамизнинг айрим туманларида «Қорақозон» деб аталган. Қорақозон оилавий маслаҳатдан каттароқ йиғин бўлиб, унда маълум уруғ-жамоага мансуб қариндошлар ҳам қатнашиш ҳуқуқига эга бўлганлар. Оила, уруғ бошлиқлари, оқсоқоллар оила, маҳалла, қишлоқ миқёсидаги йиғинларда ҳал қилувчи имкониятга эга бўлган. Маҳалладаги тўй-маъракалар, байрам тадбирлари, сайллар, дафн ва таъзия маросимларига эркаклар орасидан сайлаб қўйилган оқсоқоллар бошчилик қилган. Оиланинг бошқарилиши аввало ёши улуғ кишилар, бобо ёки ота-оналар томонидан амалга оширилган. Улар оилада вазифаларни тақсимлаш, молиявий масалалар, тартиб ва ахлоқий муҳитни йўлга қўйиш кабилар билан шуғулланганлар. Оилада белгиланган тартиб-қоидалар, урф-одатларга барча оила аъзолари бўйсунган. Оиласига эътибор бермаган ва бундай талабни бурч сифатида қабул қилмаган шахс – эркак маҳалла йиғинларида муҳокама қилиниб, тартибга чақирилган. Оила бошқаруви ва ижтимоий-маиший турмушда, хусусан оилавий маросим ва маъракаларни ташкил қилишда аёлларнинг ҳам ўзига хос ўрни бўлган. Улар нафақат фарзанд тарбияси ёки уй-рўзғор юмушлари, балки маросим ва тадбирларда бош-қош бўлиб оила ва жамоанинг шаъни, нуфузини кўтаришга хизмат қилганлар. Оилавий анъаналардан бири бўлган никоҳ маросимлари – насл қолдирилиши учун тузилган иттифоқ ҳисобланиб, у шариат ҳукми бўйича соф, тоза бўлиши талаб этилган. Ўзбек оиласида азалдан фарзанд тарбиясига, фарзандларнинг саводли, имон-эътиқодли бўлишига, илм ва ҳунар ўрганишига алоҳида эътибор қаратилган.

«Авесто»да келтирилган маълумотларга қараганда, қадимги аждодларимиз болаларни бенуқсон туғилишига ва чақалоқлигиданоқ нафақат жисмоний тарбиясига, балки унинг ақлан етук бўлишига, ҳикмат ўрганишига, ахлоқий фазилатларни эгаллашларига ҳам алоҳида ғамхўрлик қилишган. Аждодларимизнинг ўша даврдаёқ ўз авлодини етук, жамиятга, Ватанга фидокор, меҳнатсевар инсон қилиб тарбиялаш чора-тадбирларини амалга оширилганлигининг усулларини ўрганиш бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Азалий туркий удумга кўра, ота-онага қараганда, бобо ва момолар бола тарбиясида муҳим ўрин тутган. Бундай оилавий анъаналар буюк шахслар ва алломалар ҳаётида янада ёрқинроқ кўзга ташланади. Жумладан, Темурий шаҳзодаларнинг тарбияси асосан уларнинг момолари зиммасида бўлган. Сароймулкхоним Шоҳруҳ Мирзо, суюкли набиралари Муҳаммадсултон Мирзо, Ҳалилсултон Мирзо ва Улуғбек Мирзолар тарбияси билан шуғулланган. Оила жамиятнинг алоҳида, шу билан бирга, узвий қисмидир. Шунинг учун ҳам ундаги ўзгаришлар айнан жамиятдаги ўзгаришларнинг акси бўлиб ҳисобланади. Оила манфаатлари эзгулик сари интилаётган мамлакат, халқ, миллат манфаатларидан таркиб топади. Мухтасар айтганда, ҳаммамизга аён бўлиши табиийки, оила соғлом экан – жамият мустаҳкам, жамият мустаҳкам экан – мамлакат барқарордир. Аждодларимиздан бизга мерос қилиб қолдирилган муқаддас анъаналаримиз, гўзал урф-одатларимиз юртимиздаги ҳар бир оила учун дастуриламал сифатида эъзозланиши, янгиланиши ва келгуси авлодларга бекаму кўст етказилиши мавжуд қадриятларимиз жилосини Ватанга, аждодларимизга бўлган ҳурмат-эътиборини янада ошириши шубҳасиздир.