Номус – бурч ва қадр-қиммат тушунчалари билан боғлиқ бўлган ҳиссиёт, шахснинг ўз қадр-қимматини англаб етиши, шу қадр-қимматнинг жамият томонидан тан олиниши ёки олинмаслигига бўладиган муносабати билан белгиланадиган туйғу. Бироқ, бу улар бир хил маънога эга, дегани эмас. Чунки, номус ўз қадр-қимматини билишдан ташқари, ҳар бир шахснинг жамиятда эгаллаган ўзига хос мавқеи ва унга доғ туширмай сақлаш-сақламаслиги билан боғлиқ. Мавқе эса, шахснинг ижтимоий ҳаётдаги ўрни, касби, ёши ва унга нисбатан бериладиган ахлоқий даража билан муайянлашади. Масалан, мардикор билан машҳур бинокор-устанинг, вазир билан котибанинг, бобо билан набиранинг номусни тушуниши бир хил эмас. Шу маънода, қадр-қимматни номус тушунчасининг дастлабки босқичи, ибтидоси деб айтиш мумкин. Гоҳида номусни «ор» тушунчаси билан чалкаштириш ҳоллари ҳам учраб туради. Лекин, аслида, номусга нисбатан ор анча тор қамровли, нисбатан залворсиз тушунча. Чунончи, ориятли одам деганда, ўз сўзининг устидан чиқадиган, садақа тарзида қилинган мурувватлардан баланд турадиган шахс тушунилади. Беор одам – ўз шаънига айтилган гапларга парво қилмай, ишини бажариб кетаверадиган, айтилган-айтилмаган жойларга суқилиб кираверадиган сурбет киши. Номуснинг эса «тоши оғир» – у ижтимоийлик хусусиятига эга, кенг қамровли. Номус йўлида инсон ҳатто ўз ҳаётидан кечиши мумкин, одамлар ўз номуси, оила номуси, миллат номуси деб курашади. Бу ҳақда кўплаб бадиий асарлар, панд-ўгитлар яратилган. Меҳнат, спорт сингари соҳаларда жамоа номуси ҳам алоҳида аҳамиятга эга, бунда номус «обрў» тушунчаси билан боғланиб кетади. Буларнинг ҳаммаси ўзини ҳурмат қилиш, ўзига нисбатан атрофдагиларнинг ҳурмат-иззатини йўқотмаслик учун ўз-ўзини назорат қилиш ҳиссидан келиб чиқади. Номуссизлик инсонни пасткаш, тубан, алдамчи кимсага айлантириб қўяди, ундай одамдан қариндош-уруғлар ҳам, жамоа ҳам нафратланади. Шу сабаб ўзини англаб етган ҳар бир шахс ҳеч қачон номуссизликка йўл қўймайди. Номус иффат, бокиралик маъноларидан ташқари кишининг ўз мавқеини сақлаш, улуғлаш ва ардоқлаш, хижолат тортиш туйғуларини, оила ва аждодлар шаънига доғ туширмаслик маъносини ҳам ифодалайди.

Одатда, номусли одам маънавий қадриятни моддий бойликка алишишни ўзига эп кўрмайди. «Қонун тақиқлай олмаган нарсаларни гоҳо номус тақиқлай олади», деган нақлга амал қилади. Аксарият ҳолларда «ор-номус» атамаси ҳам номус маъносида қўлланади. Номус кенг ва теран маъноли ахлоқий ижтимоий тушунча бўлиб, индивиднинг тўғрилик, адолат, ҳаққонийлик, олижаноблик, қадр-қиммат каби хислатларига бериладиган баҳо билан боғлиқ. Ҳозирда маънодаги номус тушунчаси бу борада илгари шаклланган қарашлардан тубдан фарқ қилади. Масалан, қадимги Римда номус тушунчаси фуқаро тенг ҳуқуқлилиги ғояси билан аралашиб кетган. Инсон фуқаролик ҳуқуқларидан фойдалангани учунгина номус унга дахлдор (тегишли) бўлар эди. Рим фуқароси бўлмаганлар номусдан фойдалана олмаган. Номус борасидаги бу ёндашув немисларда буткул қарама-қарши урф бўлган субъектив ёндашув моҳиятан ҳозирги қарашларига яқин келади. Номус инсоннинг давлатда тутган мавқеидан қатъи назар, ҳар бир шахсга хос ахлоқий қадрият эканини, аммо унинг жамиятда муайян синфга мансублигига кўра, турли даражада бўлишини эътироф этади. Масалан, рицар учун уят саналган бир ҳолат шаҳарлик учун ҳар доим ҳам уят ҳисобланавермаган. Номус қадрияти ҳамма халқларда бор. Ўзбек халқида бу тушунча «ор», «орият», «ҳаё», «ибо», «иффат», «уят», «поклик», «покдомонлик» каби сўзлар билан маънодош бўлиб, юксак инсоний қадриятлардан бири саналади. Шу боис «беномус», «уятсиз», «беҳаё», «нопок» деган сўзлар жуда оғир ҳақорат ҳисобланади. «Етти номус – бир ўлим», «Йигитнинг хуни – юз танга, ор-номуси – минг танга» каби кескин, аммо инсоннинг энг мардона фазилатларини улуғловчи нақллар бежиз айтилмаган.