Нафс (арабча қалб, кўнгил; инсон; мақсад, интилиш; ғурур, мағрурлик) – 1) ейиш-ичиш ва мол-дунёга бўлган эҳтирос; 2) шаҳвоний ҳирс. Нафс инсoннинг мoддий ўзлиги, «мен»идир. Тилимизда унинг муқoбили мавжуд эмас. Нафс изидан эргашадиган инсoн унинг қулига айланади. Инсoн нафсни вақтида жиловлай oлмаса, мoддий ва маънавий xатoларга йўл қўяди, охир-оқибат аянчли аҳволга тушиб қолади. Нафсни тийишнинг асoсий oмили маънавий тарбиядир. Маънавият ҳақида фикр юритар эканмиз, бу масалани атрофлича ва чуқур таҳлил этишимиз, унинг фақат ўзимизга маъқул, ижобий томонлари билан чекланиб қолмасдан, ана шундай мураккаб жиҳатларини ҳам назардан четда қолдирмаслигимиз лозим, лўнда қилиб айтганда, бу ўринда гап бир-бирига қарама-қарши бўлган икки хил қараш ҳақида бормоқда. Биринчиси – ўз нонини ҳалол меҳнат билан топадиган, холис ва эзгу ишлар билан эл-юртга наф етказадиган, тириклик мазмунини теран англаб, нафақат бугунги ҳаёт лаззатлари, балки охират ҳақида, унинг обод бўлиши ҳақида ўйлаб яшайдиган инсонларга хос ҳаётий қарашлар. Иккинчиси – бунга мутлақо қарама-қарши бўлган ёндашув, яъни ҳаётнинг маъно-мазмуни ҳақида бошқотирмасдан, бундай саволлар билан ўзини қийнамасдан, фақат нафс қайғуси ва ўткинчи ҳою ҳавасга, ҳузур-ҳаловатга берилиб, енгил-елпи умр кечирадиган, ўзининг ота-она ва фарзанд, эл-юрт олдидаги бурчига умуман бефарқ бўлиб яшайдиган одамларнинг фикр-қарашлари. Мана шундай икки хил дунёқараш асосида пайдо бўладиган оғир саволлар одамзод онгли яшай бошлаган замонлардан буён уни ўйлантириб, қийнаб келади. Дарҳақиқат, нафс инсоннинг ўзи ёки ўзига яқин инсонларнинг манфаатини деб кўпчилик манфаатини эътиборга олмаслиги, бу йўлда ўз нафси ортидан кетиши ёки бошқа бир манфаатдор томон билан тил бириктириши, кўпчилик зарари ҳисобига моддий бойлик ёхуд мавқе орттирадиган қарор қабул қилиши каби ҳолларда намоён бўлади.

Шарқ мутафаккирларининг эътирофича, шахсий манфаат билан жамият манфаати уйғунлигига эриша олмаган инсон халқ ва давлат хизматида узоқ вақт қола олмайди. Фуқаролар назари, жамоат фикри уни бу шарафли, айни пайтда, ғоят масъулиятли фаолиятга нолойиқ эканини ошкор этмай қўймайди. Шунинг учун масъул шахслар, етакчилар, энг аввало, нафс тарбияси мактабини ўтаган бўлиши керак. Алишер Навоий бу ҳақда шундай ёзган: «Чун менга лутф этти шаҳ девонда муҳр, Бу эди элдин қуйи муҳр урмоғим. // Ким ғурури нафси саркаш маъниға, Барчадин бўлғай қуйи ўлтурмоғим. // Чун шикасти нафс ҳосил ўлмади, // Мундин ўлди муҳрни синдурмоғим». Шоир назарида инсон нафсини жиловлай олмас экан, таъма уни ёлғон ва очкўзликка ундайверади. Шунинг учун ҳар бир инсон, энг авваламбор, таъмадан узоқ бўлиши керак. Шоҳ девонида муҳр уришни топширган инсон давраларнинг тўрини эмас, пойгагини кўзлаб, нафсини ўша пойгакда туришга ўргатиши керак. Агар нафсидан ғолиб бўлолмас экан, «муҳрни синдурмоғи» афзалдир. Нафс инсоннинг моҳиятига ярашмайдиган қилиқдир. Зеро, таъма учун тубанлашиш, ўзини сувга-ўтга уриш ярамайди. Доно халқимиз нафс қулига айланган, ўз манфаатига бошқалар ҳисобидан эришишни маъқул кўрадиган, фақат ўзини ўйлайдиган кимсадан Худонинг ўзи асрасин, дейди. Бағрикенг, ҳалол, виждонли, меҳр-оқибатли, эл-юртнинг ғаму ташвиши билан яшайдиган кишиларни бошига кўтаради.