Миллий маънавият – муайян миллатнинг табиий, тарихий ва ижтимоий ривожланиш жараёнида яратган моддий ва маънавий бойликлари, у яшаётган ҳудуд, маданий мерос, миллий маданият, тил, миллий онг, миллат тарихи, ўтмиши, турмуши ва яшаш тарзи, ҳаётининг тартиб-қоидалари ҳамда бу билан боғлиқ миллий хусусиятлар мажмуини ифодалайдиган тушунча. У умуминсоний қадриятлар тизимида миллатга хос энг умумий жиҳатларни акс эттиради. Бу масаланинг мазмун-моҳияти «Юксак маънавият – енгилмас куч» асарида батафсил таҳлил этилган. Ушбу китобга таянган ҳолда, миллий маънавият тизимининг қуйида таркибий қисмларини ажратиб кўрсатиш мумкин:

1. Миллатнинг генофонди, табиий бетакрорлиги, ўзига хослиги, тарихий ўзгарувчанлиги ва ижтимоий ранг-баранглиги.

2. Миллат тарихи, ўтмиши, келажаги ва маънавий мероси.

3. Миллий ҳудуд, жамият ва ундаги жараёнлар, моддий ва маданий яшаш шароитлари, иқтисодий асос ва ижтимоий устқурма билан боғлиқ жиҳатлар.

4. Урф-одат, анъана, маросимлар, турмуш тарзи ва бошқалардаги миллийлик, улар билан боғлиқ ўзига хос хусусиятлар.

5. Миллий тил, миллий маданият ва маънавият, миллий онг ва миллий руҳ, миллий туйғулар ва ғоялар.

Бу қадриятлар муайян миллат кишилари учун умумий бўлиб ҳисобланади. Миллий маънавият муайян миллатга мансуб қадриятларни умуминсоний қадриятлар билан боғловчи халқалардан биридир. Муайян киши ёки шахс умуминсоний қадриятларни англашда ўз фаолиятини ушбу қадриятлар мезонига мослаштиришда миллий маънавият билан боғлиқ жиҳатларни назарда тутади. Миллат – ҳар қандай миллий маънавиятнинг эгаси, миллий маънавият тизими таянадиган ижтимоий асосдир. Миллатнинг таназзули – миллий маънавиятнинг таназзулидир! Инсоният тарихида Бобил, Византия, Майя империяларини вужудга келтирган халқлар бўлгани маълум, «буюк цивилизациялар» деб юритиладиган бу этнослар кейинчалик турли халқлар, миллатлар, элатлар билан қоришиб, ўзларининг умумий-тарихий бирлигини йўқотган ёки тарихий таназзул жараёнлари, уруш ва низолар оқибатида қирилиб кетган. Амазонка бўйлари ва Мексика ўрмонларида ҳозиргача вайроналари сақланиб қолган майя халқи тўғрисида шундай хулоса қилиш мумкин.

Қадимги даврнинг энг буюк маданиятларидан бирини яратган бу халқ таназзулга учраган, унинг ёзуви унутилган, 100 га яқин шаҳарлари вайронага айланган ва шу тариқа буюк тамаддун бешикларидан бирининг чироғи сўнган. Ҳар бир миллат ўз қадриятларининг яратувчисигина эмас, балки уни асраб-авайловчи ва келажакка етказувчиси ҳамдир. Миллий қадриятларнинг сақланиши учун ҳар бир миллатнинг ўзи масъулдир. Ҳатто бирор империя ёки давлатга қарам бўлган миллатнинг миллий маънавиятни сақлаш туйғуси йўқолиб кетмайди. Миллатни миллий маънавиятнинг объекти ва субъекти сифатида тушуниш, у билан боғлиқ миллий маънавият тизимини илмий таҳлил қилишга ижтимоий қадрият сифатида қараш имконини беради. Бу эса миллий маънавиятнинг намоён бўлиши, унинг тарихий ривожланиш жараёнида ўтмишдан келажакка томон ҳаракатини таҳлил қилишга имкон яратади. Миллий маънавият кишиларнинг табиий, тарихий ва ижтимоий бирлигини таъминлайдиган этник маконда шаклланади, ранг-баранг тарзда, турли шаклларда намоён бўлади, кишининг онгига, ҳаёт тарзига ўзига хос тарзда таъсир қилади. Миллий маънавият кишиларнинг ўзаро муносабатларида, ижтимоий фаолиятида кўзга ташланади ҳамда ана шу муносабат, фаолият, мақсад, эҳтиёж ва интилишлар учун маънавий асос бўлади. Миллий маънавият ва уларнинг алоқадорлиги ифодаси бўлган қадриятлар тизими, миллатнинг ўзи билан бирга тарих силсиласи, замона зайли, ижтимоий ва сиёсий жараёнлар таъсирида шаклланади ва ривожланади. Бу қадриятлар кўпроқ миллатнинг этник хусусиятлари ва этник макони билан боғлиқ. Халқларнинг ижтимоий тараққиёти эса уларнинг миллий-этник қадриятлари равнақи билан узвий алоқадорликда давом этади. Миллий маънавият, ўз табиатига кўра, тор доирада сақланиб қолмайди, балки турмуш жараёнида муттасил янгиланиб, бошқа халқлар қадриятлари ютуқлари билан бойиб боради. Умуминсонийлик туйғуси фақат ўз халқи қадриятини ардоқлаш, тарғиб-ташвиқ этиш билан чекланмайди, балки у ҳар бир халқ, элат, уруғ қадриятларини қандай ҳолатда бўлса, шундайлигича қабул қилиб, уларни ҳурмат қилишни тақозо этади. Ҳар бир миллатнинг ўзи қадрлайдиган маданияти, тили, анъаналари, урф-одатлари, маросимлари ва одоб меъёрлари бор. Дунёда аҳолиси сон жиҳатидан кўп ёки камроқ халқ бўлиши мумкин, аммо маданий ва маънавий соҳада бир-биридан кам ёки ортиқ миллат йўқ.

Ҳар бир миллатнинг ўзига хос ўтмиши, маданий ва маънавий қадриятлари, миллий қаҳрамонлари бор. Бошқа миллатнинг ўзга миллат фаолиятини баҳоловчи ҳакам бўлишга ҳаққи йўқ. Бирор бир таълимот давлат шакли ёки яшаш усулини қабул қила олмагани учун муайян миллатни айблаб бўлмайди. Шу маънода, умуминсонийлик туйғуси фақат бир миллат қадриятларини бутун оламга ёйиш йўли билан эмас, балки барча миллат ва элатлар қадриятларини асраб-авайлаш, ҳурмат қилиш ва оламдаги миллий ранг-барангликнинг табиий ранг-баранглик билан узвий алоқада эканлигини англаш йўли орқали бойиб боради. Миллий маънавият миллатнинг табиий-тарихий ривожи, ижтимоий турмуши, яшаш тарзи, ўтмиши, келажаги, маданияти, маънавияти, урф-одатлари, анъаналари, тили, у вужудга келган ҳудуд ва бошқалар билан узвий боғланган. Улар хилма-хил шаклларда, бир-бири билан узвий алоқада намоён бўлади, ўзига хос миллий қадриятлар тизимини ташкил қилади. Бу тизимда табиий-тарихий бирликни таъминловчи қадриятлар – қон-қардошлик, маданий-маънавий яқинлик, ўтмиш ва маънавий мерос, она юрт туйғуси ва бошқалар нисбатан барқарор бўлиб ҳисобланади. Миллатнинг ўзига хослиги, бетакрорлиги, ранг-баранглиги ва ижтимоий жараёнда ўзгариб бориши билан боғлиқ энг асосий қадрияти унинг генофондидир. Генофонд – фақат ирсият орқали ўтадиган табиий ўзига хослик эмас, балки тарихий белгилар, хусусиятлар, ранг-баранглик ва ўзгарувчанликни ҳам ўзида ифодалайди. Шунинг учун бирор халқ, миллат, элатни йўқотиш учун қилинган тажовузнинг «геноцид» деб аталиши бежиз эмас. Миллатнинг генофонди унинг энг асосий тарихий, миллий маънавиятидан биридир. Бу тушунча муайян табиий-тарихий ёки биологик бирликнинг маълум бир ҳудудда узоқ яшаши натижасида шаклланган ва авлодлардан-авлодларга ўтадиган табиий, биологик хусусиятлари ҳамда жиҳатларининг йиғиндисини ифодалайди. Генофонд тушунчаси айниқса, қон-қариндош миллатлардан таркиб топган халқларнинг тарихий бирлик сифатида ижтимоий тараққиётнинг нисбатан узоқ даврида мавжуд бўлиши мумкинлигини акс эттиради. Миллат тарихий ўзгаришлар, уруш ва қирғинлар натижасида аста-секин ўзгариши, камайиб кетиши мумкин. Аммо унинг генофонди ўзгариши миллатнинг ниҳоятда тез ўзгаришига, авлодларидан мерос қолган табиий-тарихий хислатларининг тез йўқолиб кетишига олиб келади. Собиқ иттифоқ даврида миллатларнинг генофондини сақлаш муаммолари тўғрисидаги масала билан боғлиқ тадқиқотлар олиб борилмади. Бу даврда «социалистик эксперимент»лар жараёнида одамлар бошига тушган турли хил қатағонлар, урушлар, бутун-бутун миллатларнинг ўз тарихий ватанидан кўчирилиб юборилиши, сохта шиорлар билан «юз мингчилар», «саксон мингчилар» ва бошқа ҳаракатлар натижасида аҳоли катта қисмининг кўчиб юриши, экологик тангликлар ва бошқа мамлакатдаги халқлар, миллат ва элатларнинг генофондига салбий таъсир қилмай қолмади.

Ўзбекистонда ҳозирги даврга келиб бу масалага алоҳида жиддий эътибор берилаётгани, соғлом авлодни тарбиялаш, миллат генофондини соғломлаштириш умумдавлат миқёсидаги вазифага айлангани бежиз эмас. Чунки миллатнинг генофонди унинг бетакрорлигини англатади, бу бетакрорлик эса ушбу миллат тарихий ривожланишнинг муайян даврлари билан боғланганлигини кўрсатади. Бу бетакрорликни умуминсонийлик жиҳатидан баҳолаш – ўз миллати қадриятларини холисона тарғиб қилиш, ўзга миллатнинг қадриятларига путур етказмасликка асосланади. Миллий макон ва маънавият. Миллий маънавият кишиларнинг яшаш жойлари, турмуш шароитлари билан боғлиқликда шаклланади. Ана шундай маънавий қадриятларнинг энг асосийси туғилган Ватан ва она юртини севиш туйғусидир. Ватанни севиш туйғуси – инсон туғилиб вояга етган, у мансуб бўлган тарихий бирликнинг ўтмиши билан боғланган ижтимоий, иқтисодий, маданий муҳитга ва ҳудудга нисбатан бўлган муҳаббатдир. Бу бутун инсониятга хос умумий туйғудир. Ватан туйғусида кишиларнинг ўзи мансуб бўлган тарихий бирлик шаклланишига муайян даражада таъсир кўрсатган ҳудудга нисбатан маънавий қарздорлиги, бурч ва масъулияти билан боғлиқ ижтимоий туйғулари намоён бўлади. Миллий тил ва маънавият. Миллий маънавият энг асосий белгиларидан бири – миллат учун умумий муомала воситаси бўлган миллий тилдир. Мутахассислар жаҳонда 5000 га яқин тил борлигини қайд этади, уларни 15 та катта оилага бўлиб ўрганади, тилларнинг такомиллашуви билан бирга, улар тарқалган ҳудуднинг майдони ҳам ўзгариб боришини таъкидлайди. Масалан, VII асргача Арабистон ярим оролининг бир қисмида тарқалган араб тили, ундан кейинги бир неча аср мобайнида Африка ва Осиёнинг бошқа ҳудудларига ҳам тарқалади. Худди шундай туркий тиллар ҳам Кичик Осиёдан Шарқий Сибиргача бўлган кенг ҳудудда тарқалган. Шу билан бирга, қадимда Осиёда кенг тарқалган хеттлар тили эса бутунлай йўқолиб кетган. Туркий халқларнинг тили биз учун умуммиллий қадриятдир.

Истиқлол йилларида Юртбошимиз таъкидлаганидек, «халқимизнинг муқаддас қадриятларидан бири бўлмиш она тилимиз ўзининг қонуний мақоми ва ҳимоясига эга бўлди, ... давлат тилининг ҳаётимиздаги ўрни ва таъсирини кучайтириш, уни том маънода миллий қадриятга айлантириш йўлида илгари тасаввур ҳам қилиб бўлмайдиган улкан ишлар амалга оширилди». Миллий маънавият ва қадриятлар. Миллатларнинг маънавий мероси, анъаналари, урф-одатлари, миллий адабиёти, санъати ва бошқалар билан умуминсоний қадриятларнинг миллий даражадаги намоён бўлиш шакллари боғлангандир. Уларнинг асосида ҳар бир миллат, халқ ёки элатнинг тарихий ривожланиш жараёнида авлодлардан авлодларга ўтиб келаётган маданий хусусиятлари ва жиҳатлари ётади. Миллат фақат муайян ҳудудда яшайдиган ва бир хил тилда сўзлашадиган кишилардангина иборат эмас, балки умумий маданий-маънавий жиҳат ва хусусиятлар асосида мавжуд бўлиб турган тарихий-ижтимоий бирлик ҳамдир. Маданият инсоният тарихининг илк даврларидан буён унинг ажралмас ҳамроҳи, инсоннинг ўзи каби қадимийдир. Ҳар бир халқнинг маданияти ўзига хос ва бетакрор бўлиб, у ривожланиб, такомиллашиб боради. Бу айниқса қон-қардош халқлар билан боғлиқ маданий қадриятлар ривожида катта аҳамият касб этади.

Маданий-маънавий соҳа билан боғлиқ миллий маънавиятларнинг амал қилишида учта жиҳатни ажратиб кўрсатиш мумкин: а) кишиларнинг ижтимоий онги билан боғлиқлик; б) кишиларнинг муносабати ва фаолияти орқали амалга ошиш; в) моддий ва маънавий соҳадаги бирор натижа, ютуқ, бойлик ва бошқа тарзида намоён бўлиш. Миллий маънавият макон ва замонда маданий соҳадаги бирор кашфиёт, ютуқ, натижа ёки маънавий бойлик тарзида намоён бўлиши мумкин. Халқнинг даҳоси, маънавий-ақлий етуклиги, билимлари, илм-фанда эришган ютуқлари ана шу натижаларда намоён бўади. (Масалан, Миср эҳромлари, Буюк Хитой девори, Рим ва Афина, Самарқанд ва Бухородаги ёдгорликлар, аллома ва мутафаккирларнинг кашфиётлари ва шу кабилар). Ҳар қандай миллат каби халқимиз ҳам ўзига хос, бетакрор миллий маънавиятни яратади. Миллий маънавиятнинг эгаси сифатида халқимиз ўз қадриятларини асраб-авайлаб, ривожлантириб ва такомиллаштириб келмоқда.