Миллий манфаатлар – миллат, халқ ҳаётини белгилайдиган, унинг фаолиятини маълум мақсадларга йўналтирадиган ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маданий муносабатлар, миллий эҳтиёжлар, миллий онг ва тафаккур, анъана ва қадриятларини асраш билан боғлиқ интилишлар тизимини ифодалайдиган тушунча. Миллий манфаатлар эҳтиёжларни қондирувчи шароит ва қадриятлар билан бирга, уларни яратиш, таъминлашни белгиловчи ижтимоий тизимга, муносабатлар ва тамойилларга асосланади. Улар муайян миллат ва халққа мансуб алоҳида кишилар ёки бирор бир давлат фуқароси бўлган одамларнинг шахсий манфаатлари билан узвий боғлиқ бўлиб, ушбу манфаатларнинг уйғунлашувини ифодалайди. Шу маънода у умуммиллий манфаатлар мажмуидир. Миллий манфаатларнинг қатор шакллари бор. Моддий ва маънавий манфаатлар ҳар қандай миллий манфаатлар тизимида асосий ўрин эгаллайди. Бундан ташқари, жамиятнинг тузилиши ва унинг ҳаётидаги устувор йўналишлар билан боғлиқ иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, миллий, синфий, партиявий ва бошқа манфаат шакллари ҳам мавжуд. Ички ва ташқи сиёсат, жамиятдаги туб ўзгаришлар, ислоҳотлар самарасини таъминлаш, мамлакат ҳаётини демократлаштириш, модернизация қилиш жараёнида ҳам миллий манфаатлар ўзига хос тарзда намоён бўлади. Бугунги кунда инсон манфаатларини таъминлаш миллий манфаатларни қарор топтиришнинг асосий йўналишларидан бирига айланди. Манфаатлар халқлар ўртасидаги ҳар қандай фаолият ва муносабатлар, кураш, рақобат ёки ҳамкорликнинг асосидир. Унинг таъсирчанлик қудрати ҳам шунда. Миллат ёки мамлакат аҳолисининг ижтимоий аҳволини инъикос этар экан, у миллий тараққиёт кучларини ҳаракатга ундовчи муҳим омил вазифасини бажаради. Миллий манфаатларнинг намоён бўлишида унинг умуминсоний манфаатлар билан уйғунлигига эришишга ёрдам берувчи ижтимоий механизмда умумбашарий қадриятлар муҳим ўринни эгаллайди. У миллий эҳтиёжларни қондиришдан манфаатдорлик билан бутун дунёдаги инсон тараққиёти йўлидаги мақсадлар орасидаги бевосита алоқани мустаҳкамлашга ёрдам беради. Моддий дунё одамларда ўз эҳтиёжларини қондириш қобилиятига кўра мавжуд моддий манфаатлар бирлигини ва улар меҳнат фаолиятини ҳамжиҳатликда амалга ошириш учун жамоаларга бирлашувини таъминловчи асосий ташқи омил ҳисобланади.

Инсон ўз манфаатларини рўёбга чиқариш жараёнида нафақат моддий неъматлар, балки маънавий бойликлар, ташкилий-бошқарув тузилмалари, жамиятда мавжуд турли муносабатларни, яъни бутун ижтимоий ҳаётни ҳам яратади. Ҳамонки бу ҳаёт инсон фаолиятининг маҳсули экан, унга инсон борлиғининг моддий ифодаси сифатида қараш мумкин. Шундай қилиб, моддий омил катта аҳамиятга эга, у ижтимоий ва шахсий манфаатларнинг бирлашуви учун замин яратади. Маълумки, инсон нафақат ўз эҳтиёжлари, балки манфаатларини ҳам яхши англайди. У ёки жамият ва давлатнинг ташқи сиёсати кўп сонли омиллар, шу жумладан, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий ривожланиш даражаси, унинг жуғрофий ўрни, миллий-тарихий анъаналари, ўз суверенитети ва хавфсизлигини таъминлаш мақсадлари ва эҳтиёжлари билан белгиланади. Уларнинг барчаси ташқи сиёсат соҳасида миллий манфаатларни таъминлаш билан боғлиқ фаолиятда мужассамлашади. Шу нарса диққатга сазоворки, ҳозирги замон халқаро-сиёсий тафаккурининг етакчи йўналишларидан бири – сиёсий реализм вакиллари миллий манфаатларга ҳар қандай давлат ташқи сиёсатининг бош омили сифатида қарайдилар. Уларнинг фикрича, миллий манфаатлар халқаро сиёсат соҳасида тўғри йўлни топишга ёрдам беради. Миллий манфаатларга асосланган ташқи сиёсат қандайдир универсал маънавий тамойиллардан руҳланган ташқи сиёсатдан кўп жиҳатдан устун туради, деб таъкидлайди. Миллий манфаатлар муаммосига қизиқиш Иккинчи жаҳон урушидан кейин айниқса ошди. Унинг атрофида авж олган мунозараларни Г.Моргентау «Янги буюк баҳслар» деб номлади. Бу концепцияни у 1948 йилда нашр этилган «Миллий манфаат ҳимоясига» деб номланган китобида таърифлаб берди. Миллий манфаатлар концепциясини ривожлантиришга Америка томонидан Ж.Кеннан, У.Липпман, К.Уолтц, Э.Фернисс, Ж.Розенау каби олимлар катта ҳисса қўшдилар. Миллий манфаатлар муаммоси француз тадқиқотчилари Р.Арон, П.Ренвун, Ж.Б.Дюрозел, Ф.Брайар, Р.Дебре ва бошқалар томонидан ўзига хос тарзда талқин қилинди. Миллий манфаатлар – бир қарашда мавҳум тушунча, чунки унинг мезонлари муайян жамият ва давлатда ҳукм сурувчи дунёнинг манзараси ва қадриятлар тизими билан белгиланади. Миллий манфаатларнинг моҳияти уни амалга ошириш жараёнида аниқланади. Бу эса ирода ва фаолият омиллари, шунингдек, давлат томонидан қўйилган мақсадларни рўёбга чиқариш воситаларининг мавжудлигини назарда тутади. Кўпинча, давлат манфаатлари миллий ва ижтимоий манфаатлар (фуқаролик жамияти манфаатлари)га қарама-қарши қўйилади. Баъзан уларнинг ўзаро алоқаси тан олиниб, уларни «Миллий манфаат – давлат манфаати», «Давлат манфаати – жамият манфаати» дихотомияси доирасида белгилаш мақсадга мувофиқ, деб топилади. Бироқ, масаланинг бундай қўйилишини унчалик тўғри деб бўлмайди. Бунда халқаро муносабатларнинг ҳақиқий омили сифатидаги миллий давлат ёки миллат-давлат тўғрисида сўз юритиш мумкин. Бу ҳолда миллий манфаатлар ва давлат манфаатлари синонимлар сифатида эмас, балки ўзаро боғланган ва бир-бирини тўлдирувчи тушунчалар сифатида намоён бўлади. Зотан, миллий манфаатлар суверен ҳудудий давлат ва фуқаролик жамиятининг бирлиги сифатидаги миллат манфаатидир. Давлат манфаати ва фуқаролик жамияти манфаатларига келсак, улар миллий манфаат тушунчаси билан нафақат мазмунан боғланган, балки унинг таркибини кўп жиҳатдан белгилайди. Халқаро майдонда миллат номидан давлат иш кўради. Шунинг учун ҳам халқаро сиёсат лексиконида миллий манфаат тўғрисида сўз юритганда, одатда, давлат манфаати назарда тутилади ва аксинча, давлат манфаати деганда миллий манфаатлар тушунилади.

Суверенитет, ҳудудий яхлитлик, ички ишларга аралашмаслик принципи ва ҳоказога дахлдор ҳақиқий, объектив миллий ёки давлат манфаатлари давлатларнинг ташқи сиёсий фаолияти ҳамда халқаро муносабатларни амалга оширишнинг бош омили ҳисобланади. Миллий манфаатларнинг шаклланиши аста-секин ва узоқ давом этадиган тарихий жараён бўлиб, у жамулжам ҳолда мазкур халқ ёки мамлакатнинг миллий-тарихий тажрибаси мазмуни ва хусусиятини белгиловчи иқтисодий, ижтимоий, миллий-психологик ва бошқа омилларнинг мураккаб алоқалари воситасида амалга оширилади. Бундай сифатда миллий манфаатлар ижтимоий-тарихий ҳодиса ҳисобланади ва уларнинг ифодачилари онгидан мустақил мавжуд бўлиши мумкин эмас. Улар муайян миллатнинг ўзига хос хусусиятлари билан узвий боғлиқдир. Миллий манфаатларнинг замирида муҳим меъёрлар ва ғоялар ётади. Бу сохта тушунилган ва таърифланган миллий манфаатларда айниқса ёрқин намоён бўлади. Миллий манфаатлар ва давлат манфаатларини таърифлаш ҳамда уларни амалга оширишга қаратилган ташқи сиёсий стратегияни шакллантиришда давлат арбобларининг қадриятлар ва мўлжаллар тизими, уларнинг принциплари ва эътиқодлари – ўзини қуршаган дунёга муносабати ва жаҳон ҳамжамиятини ташкил этувчи бошқа давлатлар орасида ўз мамлакатининг ўрнини қандай тушуниши муҳим роль ўйнайди. Сиёсатнинг глобаллашуви шароитида кўпгина саволлар туғилади. Универсаллашув жараёнлари фаоллашаётган ва халқаро ташкилотларнинг роли кучайиб бораётган шароитда миллий манфаатлар ўз аҳамиятини сақлаб қоладими? Минтақавий ва гуруҳий манфаатлар биринчи ўринга чиққанида миллий манфаатлар қандай кўриниш касб этади? Айрим мутахассислар ҳозирги дунёда миллий манфаатлар муаммосининг муҳимлигига шубҳа билдираётганини ҳисобга олсак, бу ва бошқа саволлар туғилиши табиий бир ҳолдир. Ҳар қандай давлатнинг ташқи сиёсати халқаро муносабатлар тизимида иштирок этувчи бошқа томонларнинг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда тузилган тақдирдагина оқилона бўлади. Бу ҳар қандай давлатнинг миллий манфаатларини белгилаш бошқа давлатларнинг, баъзи бир масалаларда эса – бутун жаҳон ҳамжамиятининг манфаатларини ҳисобга олишни назарда тутадиган ҳозирги дунёда алоҳида аҳамият касб этади. Табиийки, ташқи дунёга татбиқ этилган миллий манфаатлар ўз аҳамиятига ва халқаро майдондаги нуфузига кўра фарқ қилади. Бу белгига кўра, ҳаётий муҳим ёки бош манфаатлар ва иккинчи даражали, доимий ва ўзгарувчан, узоқ муддатли ва конъюнктуравий манфаатлар фарқланади. Бош ва доимий миллий манфаатлар муҳим геосиёсий мезонлар: мазкур давлатнинг давлатлараро муносабатлар тизимидаги ўрни ва роли, унинг обрўси ва ҳарбий қудрати, ўз суверенитетини ҳимоя қилиш ва ўз иттифоқчиларининг хавфсизлигини кафолатлаш қобилияти ва ҳоказолар билан белгиланади.

Ҳар бир давлат ўзи кўзлаётган мақсадларнинг муҳимлигини ўзича баҳолайди. Давлатнинг ўз мақсадларини рўёбга чиқариш қобилияти жуда кўп омиллар, чунончи: унинг геосиёсий ўрни, тарихи, маданияти, сиёсий тизими, раҳбарияти, бошқа давлатлар билан ўзаро муносабатлари ва ҳоказога боғлиқ бўлади. Давлат ўз манфаатларини ўз ихтиёрида мавжуд барча воситалар: сиёсий, мафкуравий, иқтисодий, дипломатик, ҳарбий воситалар билан таъминлайди. Ҳар бий куч ишлатиш билан таҳдид қилиш ёки бу кучни амалда ишлатиш энг сўнгги чора ҳисобланади. Иккинчи даражали ва ўзгарувчи манфаатлар юқорида зикр этилган энг муҳим ва доимий манфаатлардан келиб чиқади. Улар ташқи сиёсий омилларга қараб ўзгариб, давлатнинг бош ва доимий манфаатларини амалга оширишда муайян омил бўлиши мумкин. Бироқ, кўпинча, давлатнинг хавфсизлиги ва ўз-ўзини сақлаши билан боғлиқ энг муҳим миллий манфаатларни ёлғиз, бошқа давлатлар билан иттифоқ тузмасдан амалга ошириш қийин. Бу мақсадга нафақат амалий ҳаракатларни биргаликда амалга оширишнинг оқилона стратегияси ишлаб чиқилиши, балки уни амалга ошириш учун қудратли моддий-маънавий асос яратилиши натижасида эришилади. Давлат ташқи сиёсатининг муваффақияти миллий манфаатларнинг қай даражада аниқлиги, бу манфаатларни амалга ошириш йўллари ва воситалари қай даражада аниқ тушунилиши билан белгиланади. Миллий манфаатлар халқаро майдондаги устувор мақсадлари орасида мамлакат хавфсизлиги ёки миллий хавфсизликни таъминлаш биринчи ўринда туради. Миллий хавфсизлик муаммоси халқаро-сиёсий адабиётларда миллий манфаатлар муаммоси каби кўп баҳс ва мунозараларга сабаб бўлади, аммо ҳар қандай ҳолда ҳам ўз устуворлигини сақлаб қолаверади.