Миллат – тил, маънавият, миллий ўзликнинг англаш руҳияти, урф-одатлар, анъаналар ва қадриятлар ягоналиги асосида муайян ҳудудда яшовчи иқтисодий алоқалар билан боғланган мустақил субъект сифатида ўзига хосмоддий ва маънавий бойликларни яратувчи кишиларнинг этник бирлиги. Миллат маълум ҳудудда барқарор яшаб, тарихий тараққиёт давомида ривожланиб, кишиларнинг маънавий-руҳий салоҳият ягоналиги асосида шаклланади. У фақатгина «капиталистик жамиятнинг муқаррар маҳсули» эмас, балки инсониятнинг дунёга келиши ва тарққиётнинг маҳсулидир. Миллатнинг шаклланиши ва ривожланишида моддий омиллар муҳим аҳамиятга эга бўлади, аммо улар миллат абадийлигини таъминлашнинг охирги имконияти эмас. Улар миллат тараққиёти учун зарурий шарт ҳисобланади. Миллатнинг абадийлиги, унинг барқарорлигини таъминлашнинг асосий омили унинг ички маънавий-руҳий салоҳиятидир. Миллатларнинг ички-руҳий салоҳияти, яратувчилик қобилияти, матонати, тинимсиз меҳнати, тадбиркорлиги ва ўзига хослигини ривожлантириш асосида ҳозирги замон цивилизацияси юзага келган. Мутахассисларнинг фикрича, Ер юзида уч мингга яқин миллат бўлиб, инсониятнинг ўрта ҳисоб билан 96 фоизини бирлаштиради. Қолган 4 фоиз элат ва қабилалардир. Ҳар бир миллат аҳолиси бир неча ўн мингдан бир неча юз миллионгача боради.

Миллатлар беш йирик гуруҳга бўлинади:

1. (Буюк миллатлар) хитойликлар, аҳоли сони 1 млрд. икки юз эллик млн. дан ортиқ, ҳиндлар, америкаликлар, руслар, японлар – ҳар бири юз млн.дан икки юз, уч юз млн.гача аҳолига эга.

2. Катта миллатлар – 50 млн.дан 100 млн.гача – инглизлар, французлар, испанлар, олмонлар, турклар ва бошқалар.

3. Йирик миллатлар – 10 млн.дан 50 млн.гача – ўзбеклар, португаллар, поляклар, эфиоплар ва бошқалар.

4. Ўрта миллатлар – бир млн.дан ўн млн.гача.

5. Кичик миллат бир неча ўн мингдан бир млн.гача.

Жаҳондаги 27 миллат Ер юзи аҳолисининг қарийб 75 фоизини ташкил қилади. Аввало, «Миллат» тушунчасига масъулият билан ёндашиш зарур. Ўринли-ўринсиз ишлатиб, ўқувчи ёки тингловчини чалғитиб қўйиши ҳам мумкин. Масалан, «Миллат» атамасини диний маънода ишлатиб, мусулмон миллати, ислом миллати дегувчилар ҳам бўлган ва ҳозир ҳам бор. Бутун Ер юзидаги бир ярим миллиардга яқин ислом динига эътиқод қилувчилар бир миллат вакилларидан иборат эмас, улар орасида араблар, туркий ва форсий халқлар билан бирга ўарбда инглиз, фаранг, олмонлардан тортиб, Шарқда япон, индонезиялик, малайзияликларгача, африкалик негрлар ҳам бор. Ислом дунё динларидан бири, унга эътиқод қилувчилар ирқий жиҳатдан ҳам турличадир. Мусулмонларни ягона ислом миллати деб эмас, балки Биру Бор Аллоҳ таолонииг бандалари, ҳазрат Муҳаммад алайҳиссаломнинг умматлари, деб тушунмоқ жоиз. Мусулмончилик – умматлар бирлиги. Айни пайтда нуфуси 200 миллиондан ошиб кетган барча туркий халқларни ягона турк миллати деб ҳисоблаш ҳам ғайриилмийдир. Буларнинг барини ўқ томири бир қардош ва тилдош халқлар дейиш ҳақиқатга яқинроқдир. Ягона ўқ-илдиздан тарқалган халқларнинг бир-бирларидан йироқлашиш жараёнлари қанчалик узоқ давом этган бўлса, уларнинг бирлашиш жараёни ҳам шунча давом этиши мумкин. Бу жараённи сунъий йўл билан тезлаштириб бўлмайди. Лекин кишилик жамиятининг ҳозирги тараққиёт босқичида масофалар «қисқарди», сайёрамиз «кичрайиб» қолди, ўрта асрларда 6 ой юриладиган манзилга ҳозир 6 соатда етиш мумкин. Барча соҳаларда узлуксиз борди-келди қилиш имкониятлари беқиёс даражада кенгайди.

Туркий халқлар маданият, санъат, адабиёт, илм-фан, савдо-сотиқ ва бошқа соҳаларда ўзаро алоқаларни кучайиши улар ўртасида қардошлик алоқаларининг мустаҳкамланишига хизмат қилади. Миллат масаласига янада ойдинлик киритиш мақсадида турли қитъа ва мамлакатларда яшовчи миллатлар ва халқларга оид мисолларга мурожаат этиш мумкин. Масалан, корейс халқининг икки мустақил давлати – Корея Халқ Демократик Республикаси ва Корея Республикаси мавжуд. Ваҳоланки, иккала давлатда ҳам корейс миллати яшайди. Австрияда олмон миллати яшаса ҳам, ўзларини австрияликлар деб ҳисоблашади. Швейцарияда асосан уч миллат вакиллари – олмон, фаранг ва итальянлар яшайди, шу сабабли бу давлат конфедерация деб аталади. Яқин-яқингача икки Олмония – ГДР ва ГФР мавжуд бўлиб, сиёсий тузумига кўра икки хил давлат эди. Шўро сиёсатчилари шарқий олмонларни социа листик миллат, ғарбий олмонларни капиталистик миллат, деб тушунтирилар эди. Ҳолбуки, иккала давлатда ҳам ягона бир миллат – олмон миллати яшарди. Кейинги воқеалар ривожи – икки олмон давлатининг бирлашуви ўша синфийликка асосланган сохта назариянинг пучлигини исботлаб берди. Демак, миллат тушунчаси, синфий тушунча эмас. Чунки, бой ҳам, ўртаҳол ҳам, йўқсил ҳам бир миллатга мансуб бўлиш ҳуқуқига эга. Шу маънода собиқ мустабид тузум мафкурачилари ҳар бир миллатда икки миллат, ҳар бир маданиятда икки хил маданият бор, деган назариялари фақат уйдирмадан иборат экани шубҳасиздир.

Миллат кишиларнинг тарихий яхлитлиги, умумиқтисодий турмуш, тил, ҳудуд бирлиги, маданият, онг, руҳият уйғунлиги ва муштараклиги демакдир. Ўз давлатисиз ўз қиёфасига эга миллат йўқ. Миллатнинг метиндек жипслиги давлатнинг қудратига боғлиқ. Ва аксинча, миллатнинг жипслиги давлатнинг куч-қудрати даражасини белгилайди. Давлатни тузишда, демакки, миллатни шакллантиришда тарихий шахснинг – йўлбошчининг ўрни ва роли беқиёсдир. Қачонки халқ метиндек бирлашиб ва жипслашган бўлса, ўшанда у ўзининг буюк давлатини барпо этган. Тарихда бунга мисоллар кўп. Масалан, Амир Темур ХIV асрда тарих саҳнасига чиқиб, ана шундай бирлаштирувчилик вазифасини адо этиб, буюк Темурийлар давлатини тузди. Аждодларимиз, ўша давр ибораси билан айтганда, туркий қавм тарқоқликка барҳам бериб, яхлит миллат бўлиб шаклланди. Миллатнинг жипслик даражаси ўзгариб туради. Турли омиллар таъсирида у гоҳ мустаҳкамланади, гоҳ заифлашади. Темурийлардан кейин миллатимиз жипслиги анча заифлашди, ягона Туркистон парчаланиб кетди. Шимолий, Шарқий ва Жанубий Туркистон ҳудудлари ўзгалар томонидан истило қилинди. Марказий Туркистон ҳудудида бир-бири билан иттифоқ учта давлат пайдо бўлди. Натижада улар таназзул ёқасига келиб қолиб, охир-оқибатда чоризм истилосига дучор бўлди. Демак, миллат тақдирида давлат, давлат қисматида миллат ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Миллат фақат бир халқ вакилларидангина иборат тарзда шаклланмайди.

Ҳозирги ўзбек милллатининг таркиб топишида барча туркий қабила ва уруғлар, олис ўтмишдан Туронзаминда яшаб келаётган аждодларимиз, шунингдек, қадим Суғд эли, Хоразм эли ва бошқалар ҳам иштирок этганлар. Бу ҳол тилимиз, дилимиз, қиёфамиз, урф-одатларимиз, турмуш тарзимиз, маданиятимиз, санъатимиз, адабиётимиз ва меъморчилигимизда, ҳатто, меҳнат қуролларимизда мужассамлашган. Маълумки, ўзбек халқи келиб чиқиш жиҳатидан туркийдир. Илк ёзма манбаларимиз Урхон ҳоқон Онасой бўйларида давлат қургани ҳақида битилган бўлса, Аҳмад Югнакий, Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиблар ёзма адабий тилимизнинг тамал тошини қўйганлар. Ягона миллий адабий тилимиз XII асрдаёқ шаклланиб бўлган эди. Бунга Туркистон пири Аҳмад Яссавийнинг «Ҳикмат»лари яққол исбот бўла олади. «Ҳикмат» тили XVI аср фарзанди Бобур тилига ҳам, XX аср адиблари Абдулла Қодирий ва Чўлпон тилига ҳам ўхшашдир. Ягона миллий тилимизни Хоразмда Қутб Хоразмий, Сулаймон Боқирғоний, Рабғузий, Мовароуннаҳрда Саккокий, Ҳиндистонда Ҳофиз Хоразмий, Рум элида Жалолиддин Румий, Насимий, Озарбайжонда Хоқоний қўллаган ва бойитган. Алишер Навоий ягона адабий тилимизнинг шуҳратини шу қадар баланд кўтардики, бу тил қуёши ёғдуларидан Чиндан Румогача, Ҳиндистондан то Сибир, Олтой ва Итил бўйларигача нафақат туркий, балки, барча элу элатлар баҳраманд бўлди, миллатимиз довруғи оламга ёйилди.