Меҳнат интизоми – шахснинг меҳнат жараёнида амал қилиши шарт қилиб белгиланган, давлат қонунлари, ташкилот меъёрий ҳужжатлари ва қонунларда акс этмаган, лекин шахс маънавий, ахлоқий муносабатларидан келиб чиқадиган тартиб-қоидалар, меҳнат ваколати, бурч ва эркинликларни қамраб олувчи тушунча. Меҳнат интизомини йўлга қўйишда ҳар бир жамиятдаги қадриятлар, урф-одатлар, маънавият, маданият, меҳнатга муносабат, мафкура каби омиллар эътиборга олинади. Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки йиллариданоқ меҳнат интизоми мамлакатимизда фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлат қуриш борасидаги стратегик мақсадларнинг таркибий қисмларидан бирига айланди. Шунинг учун бевосита демократик тараққиётнинг барча тамойилларига риоя қилган ҳолда меҳнат интизоми масаласида давлат томонидан қабул қилинадиган қарорларни ишлаб чиқиш, қабул қилиш ва бажаришда жамоатчилик фикридан самарали фойдаланишга эътибор берилмоқда. Бу борада жамиятнинг барча тизимида, аввало ҳокимият муассасаларида самарали иш олиб борувчи меҳнат жамоаларининг роли ғоят муҳимдир. Меҳнат интизоми билан боғлиқ ташаббускорлик, ташкилотчилик ишлари раҳбар ходимларнинг эътиборида туриши меҳнат интизомининг таъминланишида муҳим ўрин тутади. Бу эса раҳбар бошқараётган жамоанинг маънавий иқлимига боғлиқ бўлиб, одамлардаги меҳнатга бўлган муносабат ва саъй-ҳаракатларнинг фаоллашувига катта ёрдам беради. Меҳнат интизомини мустаҳкамлашда ҳар бир ходимнинг маънавий жиҳатдан юксаклиги, ишга ҳалол муносабатда бўлиши, ишлаб чиқаришни ривожланиши ва соғлом муҳитни вужудга келтиришида муҳим роль ўйнайди. Агар интизом ва мустаҳкам жамоат тартиби бўлмаса, демократик тамойилларни амалга ошириб бўлмайди. Қонунчилик ички тартиб-қоидаларининг талаби шундан иборатки, ташкилот учун ўзининг бор имконияти ва билими билан виждонан ишловчи ходимларни тақдирлаш ва интизомини бузувчиларни жазолаш вазифаси ҳам юклатилади. Меҳнат қонунчилигида турли касбда фаолият юритувчи жамоаларнинг ходимлари меҳнат бурчларини намунали бажаргани, меҳнат унумдорлигини оширгани, узоқ вақт ва бенуқсон ишлагани, хизматда ташаббускорлиги учун уларни моддий ва маънавий тақдирлаб бориш назарда тутилади. Масалан, ижтимоий соҳада меҳнат жамоа маъмурияти касаба уюшмаси меҳнат фаоллари билан келишилган ҳолда раҳматнома эълон қилиш, бир йўла мукофотлар ва қимматбаҳо совғалар бериш, ходимларни Фахрий ёрлиқ билан мукофотлаш, меҳнат дафтарига ва ҳурмат тахтасига ёзиш ҳуқуқига эга. Социал-маданий ва уй-жой маиший хизмат кўрсатиш соҳасидаги имтиёзлар, Масалан, уй-жой шароитини яхшилаш, соғломлаштириш оромгоҳларига йўлланмалар бериш ва ҳоказолар ҳам ходимларни рағбатлантиришнинг энг самарали усулларидандир. Бу тадбирлардан тўғри фойдаланиш муассаса раҳбарлари ва мутахассисларига бевосита боғлиқ. Қолаверса, меҳнат интизомининг бундай рағбатлантириб борилиши шахснинг маънавиятини шакллантириш ва меҳнат интизомининг табиий эҳтиёжга айланишига хизмат қилади. Бироқ, ижтимоий муассасалар раҳбарлари фаолиятда фақат яхши ходимларни тақдирлашга эътиборни қаратиб келмоқда.

Меҳнат интизомини бузувчи кишиларни принципиал ва қатъий жазолаш, уларга нисбатан ижтимоий таъсир ва интизомий жазо чораларини қўллаш ҳам муҳимдир. Меҳнат интизомининг ҳуқуқий асосларини бузувчиларга нисбатан маъмурият Ички меҳнат тартиб қоидаларига ва амалдаги меҳнат қонунчилигига мувофиқ интизомий жазо чораларини қўллаши, шунингдек, ижтимоий таъсир чораларини кўриши мумкин. Бундай жазоларга танбеҳ, ҳайфсан, қатъий ҳайфсан, уч ойгача кам иш ҳақи тўланадиган ишга ўтказиб қўйиш ёки шу муддат давомида қуйи вазифага тушириш, меҳнат интизомини мунтазам бузиб келгани ёки узрсиз сабаблар билан ишга келмагани учун ишдан бўшатиш чораларини кўриши мумкин. Шу билан бирга, маъмурият интизом жазосини қўллаш ўрнига меҳнат интизомини бузганлик тўғрисидаги масалани жамоатчилик муҳокамасига қўйиши ёки жамоат ташкилотларининг муҳокамасига беришга ҳам ҳақлидир. Интизомий ёки ижтимоий жазо чораларининг қўлланишидан қатъи назар, интизомни жиддий равишда бузган ходимлар қўшимча имтиёзлардан, мукофот пулидан ёки соғломлаштириш оромгоҳлари учун йўлланмалардан тўлиқ ёки қисман маҳрум этилиши мумкин. Интизомий жазо чоралари тўғри қўлланилган ва суиистеъмол қилинмаган ҳамда меҳнат қонунларига ва белгиланган қоидаларга риоя қилинган жойда бу чораларнинг самарадорлиги, одатда, юқори бўлади. Фақат шундай ҳоллардагина интизомий жазо чораларининг нафақат жазоловчи таъсири, балки тарбиявий роли ҳам таъминланади. Меҳнат интизоми билан боғлиқ жазо чораларини асосан раҳбар қўллар экан, у бунга ҳаддан ортиқ берилиб кетмаслиги керак. Зеро, бундай ёндашув ижтимоий-маънавий муҳитнинг бузилишига, жамоада раҳбарнинг обрў-эътиборининг пасайишига олиб келиши мумкин. Дарҳақиқат, жазо чоралари пухта ўйлаб кўрилмай бўлар-бўлмасга қўлланаверса, жазонинг таъсирчанлиги, меҳнатга оқилона муносабат бўлишига путур етади. Кўп ҳолларда айрим ходимлар интизомий жазо чораларига маънан мослашади ёки кўникиб қолади ва ҳатто меҳнат интизомини ашаддий бузувчилар ҳам жазо чораларини ўзларининг ножўя ҳаракатларининг натижаси деб эмас, балки раҳбар феъл-атвори билан боғлиқ деб ҳисоблайдилар. Шунинг учун баъзан интизомий жазога тортиш ўрнига меҳнат интизомини бузганлик тўғрисидаги масалани жамоат ташкилотларининг, бутун жамоанинг ёки ўртоқлик судини муҳокамасига ўтказиш мақсадга мувофиқдир.

Хуллас, ҳар бир жамоада фаолият кўрсатаётган раҳбарнинг шахсий, ўзига хос индивидуал сифатлари, маънавий фазилатлари янги замон шароитида шаклланаётган экан, ўзгараётган ижтимоий маънавий муҳит меҳнат интизомини янгича ҳуқуқий талаблар асосида таъминлаш, умуман бошқарув тизимини ҳам янги технологиялар талабига биноан ислоҳ қилиш, янгича дунёқарашга эга бўлган раҳбар кадрларни тарбиялашни тақозо этмоқда.