Меҳмон – ўзга хонадон, маҳалла, юртга самимий ришталарни боғлаш, эзгу ният ва ишларни амалга ошириш мақсадида ташриф буюрувчи киши ёки кишиларни ифодаловчи тушунча. Меҳмон келишини халқимиз эзгулик, яхшилик рамзи деб ҳисоблайди. Маълумки, ҳар қандай жамиятда яшаётган кишилар бир-бирлари билан моддий ва маънавий муносабатларга киришади. Маънавий алоқаларнинг бир қиррасини меҳмон-мезбонлик муносабатлари ташкил этади. Одамларнинг бир-бири билан борди-келди қилиши, мулоқотда бўлиши, бир-бирига меҳр-оқибат, мурувват кўрсатиши, меҳмонлик ва мезбонлик алоқаларини боғлашлари инсоний фазилат ҳисобланади. Меҳмондўстлик ўзбек халқининг минг йиллар мобайнида таркиб топиб, тажрибасидан ўтиб барчага манзур бўлган прогрессив ва демократик характердаги анъанасидир. Меҳмон кутиш юксак одоб, ахлоқ, нафосат, умуман олганда, маънавият мактаби ҳисобланади. Меҳмондўстлик орқали дўстлик, ўртоқлик, одамгарчилик, инсонпарварлик туйғулари шакллантирилади.

Меҳмондорчилик одоби (қоидалари) – инсонларнинг юксак инсоний ва самимий фазилатлари асосига қурилган меҳмонга бориш ва меҳмон кутиш борасидаги ўзаро мулоқоти ва муносабатларида амал қилинадиган одоб-ахлоқ талаблари, муайян тартиб-қоида ва удумларни ифодалайдиган тушунча. Меҳмондорчилик одоби халқ турмуш тарзининг ғоятда нозик, юксак маданияти ва маънавий қадрияти ҳисобланади. Меҳмондорчилик одобини билиш, унга амал қилиш маънавиятлилик белгисидир. Халқимизга хос меҳмондорчикда қайси уйга меҳмон келса, дарҳол дастурхон ёзилиб, нон ушатилади. Меҳмондорчилик одоби борасида ҳар бир минтақанинг ўзига хос хусусиятлари ҳам мавжуд. Фарғона водийси ва Самарқандда меҳмонга даставвал иссиқ кўк чой берилади. Тошкентда эса хушбўй фамилчой дамлаш одат тусига кирган. Келган меҳмонга дарҳол қатиқ таклиф этиш ёки нонуштасига албатта қатиқ бериш Наманганда яхши одат тусини олган. Сурхондарёликларга меҳмонга борилса, хушбўй кўк чой билан бирга арча ўтинида пиширилган тандир кабоб келтирилиб, меҳмон ҳурмати жойига қўйилади. Хоразмликлар меҳмонни махсус тайёрланган палов билан сийлайдилар. Қорақалпоқларнинг балиқ кабоби билан кулчатойини еган меҳмон у ёқдан яхши таассуротлар билан қайтади. Фарғона ва Андижонда меҳмон келган хонадонга қўшнилар ҳурмат юзасидан дастурхон чиқарадилар... Меҳмоннинг муҳими ва номуҳими, каттаси ёки кичиги бўлмайди. Меҳмонга сарпо кийдириш одатининг икки маъноси бор. Бири – ўзининг яқин кишисига, қариндошига сарпо кийдирганда узоқлашмаслик, бегоналашмаслик, ҳамжиҳатлик истаги билдирилади. Иккинчиси – бегонага сарпо кийдириш у билан дўстлашганлик, қариндошга айланганлик ёки қадрдон бўлиб қолганликнинг рамзий ифодаси ҳисобланади. Шу сабаб хориждан келиб, эл-юрт меҳмони бўлган кишиларга ҳам миллий уст-бош кийдириш анъанага айланиб кетган.

Меҳмондорчилик қоидаларидан бири шуки, меҳмон келган уйда бақириб гаплашиш, шовқин солиш, унинг ҳузурида ади-бади айтишиш, уришиб қолиш у ёқда турсин, ҳатто кесатиб гапириб ҳам бўлмайди. Меҳмонга озор бермасликка интилиш эса одамларни қовуштириб, меҳр-оқибатли қилади, дўстлик ва биродарликни келтириб чиқаради, оилада бир-бирига меҳр-муҳаббат, ҳамжиҳатлик, хотиржамликни янада кучайтиради. Меҳмондорчилик одоби аввало, одамларни меҳмонга таклиф этишдан бошланади. Таклиф этиладиган кишининг вақти бор-йўқлиги билиб олинганидан кейингина уни меҳмонга чақириш мумкин. Меҳмонлар келадиган пайтда дарвоза очиқ туриши керак. Уларни эшик олдида самимият ва очиқкўнгиллик билан кутиб олиш лозим. Совға олиб келганларга ҳам, самимий саломи билан келганларга ҳам баб-баравар миннатдорлик билдирилади. Сўнг меҳмоннинг ечинишига ёрдамлашиш ва қўл ювганда сочиқ тутиш зарур. Меҳмон келиши олдидан болаларни ювинтириб, яхши кийинтириб қўйиш жуда муҳим. Бу нарса болаларда ҳам меҳмондорчилик аҳамиятини англаш ҳиссини уйғотади. Меҳмон ҳузурида болалар шўхлик қилса, уларга танбеҳ бермаслик керак, чунки бу ҳолат меҳмоннинг иззат-нафсига тегиши мумкин. Меҳмондорчиликни уюштиришда ҳисобга олинадиган жиҳатлар кўп. Қишлоқдан шаҳарга келган меҳмон шаҳар айлангиси, дўконларга киргиси, театрга боргиси келади. Шаҳардан қишлоққа борган меҳмон эса табиатдан баҳра олишни хоҳлайди. Мезбон ана шу ҳолатларни ҳисобга олиши ва диққатга сазовор жойларни азиз меҳмонга таништириши лозим бўлади. Меҳмондорчилик одобига кўра, дастурхонни чиройли безатиш ва меҳмонни рисоладагидай кутиб олиш ҳам бир санъатдир. Меҳмон учун тузаладиган дастурхон оила аъзолари учун ясатиладиган дастурхондан фарқ қилади. Тўйларда дастурхон бошқача безалади, байрам дастурхони ўзгача бўлади. Дастурхон тузашда икки қоида бор: бири – моддий шароитларни, иккинчиси эса маънавий шароитларни таъминлашдир. Дастурхонга қўйиладиган таомлар хилма-хиллиги, миқдори ва сифати, овқатланиш асбобларининг етарли миқдорда мавжудлиги, дастурхон тузаладиган жой покиза, қишда иссиқ, ёзда салқин бўлиши – буларнинг ҳаммаси моддий шароитларга киради.

Маънавий шароитга меҳмонларни эъзозлаб кутиб олиш, дўстлик ва самимийлик кўрсатиб, уларга сидқидилдан хизмат қилиш киради. Меҳмондорчилик одоби қоидаларидан яна бири шундаки, бу санъатга оилада ўғил ва қизлар ёшлигиданоқ ўргатиб борилади, токи улар вояга етганларида турли таомларни тайёрлай билсин, уйига келадиган кишиларни кўнгилдагидек кутиб оладиган меҳмондўст бўлиб етишсин. Қоидага кўра, мезбон учун барча меҳмон бирдек қадрли, бироқ у кексаларга, жамоат орасида обрў қозонган, меҳнати ва билими, истеъдоди ва санъати билан машҳур кишиларга, умуман, эл-юртга хизмат кўрсатган инсонларга алоҳида эътибор бериши зарур. Уларга яхши илтифот, ширин такаллуф кўрсатиш орқали барча меҳмонлар ҳурмат қилинган бўлади. Бундай инсонлар ўз юриш-туриши, билими, инсонпарварлиги, юксак маънавияти билан мезбон ва барча меҳмонларга ибрат бўлади. Бу эса меҳмондорчиликнинг оддий борди-келди воситасига эмас, балки ўзига хос одоб-ахлоқ, маънавият-маърифат мактабига айланишига сабаб бўлади.

Меҳмондўстлик – маънавий фазилат сифатида меҳмоннавозлик, меҳмон кутишни одатга айлантиришни ифодалайдиган тушунча. Меҳмондўстлик барча миллатларга ва элатларга хос. Бироқ, бу хусусият турли миллатларда турли даражада намоён бўлади. Меҳмондўстлик хусусиятининг муайян халқда ривожланиши ўша халқнинг ўтмиши, тарихи билан боғлиқ. Савдо билан кўпроқ шуғулланган халқларда бу хусусият юқорироқ даражада ривожланган. Масалан, Буюк Ипак йўлида жойлашган халқларда, жумладан ўзбекларда бу хусусият азалдан юксак даражада ривожланиб, сайқал топиб келмоқда. Бунинг сабабларидан бири шундаки, меҳмонхоналар ривожланмаган қадимги даврда савдогарлар йўл-йўлакай турли хонадонларда, хусусий уйларда тўхташига тўғри келган. Меҳмондўст бўлмаган қишлоқлар, овулларни савдогарлар четлаб ўтган. Оқибатда савдо гарларга меҳмондўстлик кўрсатмаган қишлоқ ва овуллар тараққиётдан ортда қолган. Меҳмондўстликнинг ривожланишига адабиёт ва санъатнинг таъсири ҳам беқиёс. Меҳмондўстлик онгида, менталитетида жамоавийлик тамойили устун бўлган миллатлар учун кўпроқ хос. Индивидуализм устувор бўлган мамлакатларда меҳмондўстлик иккинчи, учинчи даражали аҳамият касб этади. Чунки индивидуализм жамоавийликнинг ва айни пайтда меҳмондўстликнинг зидди бўлиб, шахснинг ички, индивидуал сифатларини олдинги ўринга, унинг ташқи муҳит билан боғлиқ сифатларини кейинги ўринга қўядиган таълимот ва қарашдир. Меҳмондўстликнинг туб моҳияти инсонни улуғлаш, унга ҳурмат кўрсатиш билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам Шарқ фалсафаси ва адабиётида меҳмондўстлик ва меҳмоннавозликка алоҳида эътибор қаратилган. «Уйларига меҳмон қўнмайдиган кишилар ёмон одамлардирлар», дейилади ҳадислардан бирида. Меҳмондўстликка алоҳида ҳурмат билан қаралиши меҳмон кутиш одоби, расм-русумларига катта эътибор берилишида ҳам намоён бўлади. Бунда меҳмонни кутиб олишдан кузатгунга қадар, мезбон ўзини қандай тутиши кераклиги ва қоидалари батафсил ишлаб чиқилган. Меҳмондўстликда меҳмонни очиқ юз билан кутиб олиш ва кузатиш жуда муҳим экани кўп мақоллар, ҳикматлар ва бадиий асарларда алоҳида таъкидланади.