Маърифатпарварлик – жамият ҳаёти, унинг маънавий-маърифий соҳаларида намоён бўладиган жаҳолатга, ижтимоий-сиёсий жоҳилликка зид бўлган ижтимоий-фалсафиий ва оммавий-демократик ҳаракатларни ифодаловчи тушунча. Унинг мақсади муайян жамият ҳаётини ғоявий жоҳиллик ва мафкуравий зўравонликдан, жаҳолатпарастликдан озод этиб, эркин тафаккур, илғор маърифий фаолият орқали тараққиётнинг барча зарур моддий ва маънавий ютуқларига эришишдир. Ғарбда XVIII асрга келиб маърифатпарварлик ҳаракатининг Францияда бошланиши жамиятнинг туб ўзгаришлар учун етилганидан далолат берар эди. Ғарбда «Маърифатпарварлик» атамаси биринчи бор XVIII асрда инглиз шоири Ж.Милтоннинг «Йўқотилган жаннат» достонида қўлланган бўлса ҳам, у мутлақ қироллик тартиботлари мутлақлашган Франция заминида амалиётга киритилди. Шунинг учун ҳам маърифатпарварлик ҳаракатининг тарихий чегаралари «Давлат бу – мен» дейишгача бориб етган Людовик ХIV давридан бошлаб, француз буржуа инқилобигача (1789) бўлган тарихий даврни қамраб олади. Демак, «Маърифатпарварлик» атамаси худди шу даврга нисбатан қўлланади.

Маърифатпарварлик ғоясининг фалсафий асоси ҳис-туйғу (сенсуализм) ва икки асллик (дуализм) қарашларидан иборат бўлиб, биринчиси маърифатпарварлик ҳаракатининг бошланиш даврида, иккинчиси кейинги йиллардаги ривожланиш жараёнларида кўпроқ аҳамият касб этган. Маърифатпарварлик ҳаракатига Де Сент-Эвремон, А.Буленвиле, Бейл, Мелье каби таниқли алломалар асос солган бўлиб, кейинчалик Вольтер, Монтескье, Кондильяк, Ламетри, Гольбах, Дидро, Гелвеций, Руссо, Бюффон каби забардаст тафаккур эгалари томонидан ривожлантирилган. Улар маърифатпарварлик тамойилларини бутун Европа бўйлаб кенг тарқалишига ва оммалашувига муваффақ бўлди. Маърифатпарварлик ғоялари «маърифат асри»дан кейин ҳам кенг тарқалиб, ижтимоий-сиёсий, миллий-озодлик ҳаракатларининг муҳим омили бўлиб хизмат қилди. XIX аср охири ва XX аср бошларида Марказий Осиё халқларининг миллий ҳаракатларини ғоявий-маърифий тайёрлаб берган ва уларни руҳлантириб турган маърифатпарварлар орасида Завқий, Муқимий, Фурқат, Аваз Ўтар ўғли, Аҳмад Дониш, М.Беҳбудий, Мунаввар қори, А.Фитрат, А.Чўлпон, Ҳамза, Абдулла Авлоний, Тавалло каби сиймоларни эътироф этиш лозим. Ўзбекистонда миллат озодлиги ва юрт фаровонлиги йўлида мардона курашган, бу йўлда кўп қурбонлар берган жадидлар ҳаракати маърифатпарварликнинг ёрқин ифодаси эди. Шунингдек, маърифатпарварлик инсониятнинг бир жамиятдан иккинчи жамиятга, бир тарихий даврдан бошқа тарихий даврга ўтиши муҳим аҳамият касб этади. Замонанинг энг етук, онгли, оқ-қорани таниган, фидойи, элим деб, юртим деб яшовчи, узоқни кўзловчи маънавиятли сиймолари маърифатпарварлик билан шуғулланади. Маърифатпарварлар одатда давр учун, жамиятнинг бугуни ва келажаги учун муҳим бўлган ғояларни кўтариб чиқади ва шу ғояни амалга ошириш учун изчил кураш олиб боради. Ҳар бир даврнинг ўз маърифатпарварлари бўлади. Масалан, Аҳмад Дониш 1869 йилда, яъни юрти вассалга айлантирилган даврда «Биз – ўзбеклар қачонгача ғафлат уйқусида ётамиз, қачон қолоқликдан қутуламиз», дея фикр юритган. Бу қолоқликдан қутулиш йўлини у маърифатда кўради, халқни маърифатли бўлишга чорлайди. Кейинроқ бошқа маърифатпарварлар ҳам шу ғояни ўз асарларида илгари сурганлар.

XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошида вужудга келган жадидчилик ҳаракати вакиллари бу борада ибратли ишларни амалга оширганлар. Улар 1906 йилдан бошлаб, Туркистонда «Тараққий», «Хуршид», «Тужжор», «Самарқанд», «Ойина», «Бухоройи Шариф», «Умид» каби газета ва журналлар чиқарганлар, босмахона ва нашриётлар, кутубхоналар, театрлар, янгича мактаблар очганлар, хайрия жамиятларини тузганлар, ўтмиш маданиятимизни, тарихимизни тарғиб қилиш билан бирга оламшумул янгиликларни ҳам оммага етказишга ҳаракат қилиб, дунёвий билимларни ҳам чуқур эгаллашга даъват этганлар. Маърифатчилар халқни миллий уйғонишга даъват этиб, «Нажот – илму ирфонда» деб билганлар, халқни маънавият йўлига бошлашга ҳаракат қилганлар. Аммо чор истилочилари ва собиқ иттифоқ даври бунга имкон бермади. Мамлакатимизда маърифатпарварликнинг кенг қулоч ёйиши учун фақат истиқлол йилларида кенг имконият яратилди. Мустақилликка эришиш муносабати билан Ўзбекистонда маърифатпарварликнинг янги даври бошланди. Халқимиз тарихидаги маърифатпарварликка йўналган ҳаракатлар истиқлол даврида сиёсатнинг бош ғоясига айланди. Энг аввало, тарихий-маданий меросимиз, унинг асосини ташкил этган юрт ва миллат равнақи, ифтихори учун хизмат қилган, мустабид тузум даврида номи қораланган анъаналаримиз, моддий, маданий ва маънавий ёдгорликларимиз, юртимиздан етишиб чиққан ва нафақат Ўзбекистон, балки бутун дунёга довруғ таратган илм-фан, давлат ва дин намояндалари, уларнинг Ватанимизга кўрсатган хизматларини халқ онгига сингдиришга эътибор берилди. Шу кабиларни тарғиб қилиш воситасида ватанпарварлик, халқпарварлик, истиқлолга садоқат, қийинчиликларга сабртоқатлилик, тараққиётга интилиш, замон талабларига мувофиқлик, турли-туман таҳдидларга бардошлилик туйғуларини жонлантириш, халқни мустабид тузумнинг қуллик тафаккуридан халос қилишга катта аҳамият қаратилди.

XX аср бошларидаги маърифатпарварликка йўналтирилган индивидуал ҳаракатлар аср сўнгида давлат ва ҳукумат фаолиятининг бош ғоясига айланди. Мустақиллик даври маърифатпарварликининг иккинчи босқичи XX асрнинг 90-йиллари ўрталарида маърифат воситалари ва ўчоқларини ҳар томонлама замонавийлаштиришга қаратилган қонунлар ва дастурларнинг ишлаб чиқилиши ва амалга татбиқ этилиши билан бошланди. Мазкур қонунлар ва дастурлар асосида жамиятнинг маданий кўринишида катта ўзгаришлар амалга оширилди. Биргина таълим тизимини ислоҳ қилиш ва барча соҳаларда билимли, илғор замонавий мутахассисларни тайёрлаш борасида салмоқли ютуқлар қўлга киритилди. Маърифатпарварликни юксалтиришнинг учинчи, энг оғир ва давомли босқичи янги аср бошларига тўғри келади. Бу даврда давлат ва ҳукумат томонидан мустақил мамлакатга мос тарзда шаклланиб бўлган маърифий дунёқараш, унинг ҳуқуқий асослари ва амалий воситаларини давомли равишда модернизациялашга кенг эътибор қаратилди. Буни бугунги кунда таълим тизимини илғор технологиялар билан бойитиш, замонавий иншоотлар билан таъминлаш, илм-фан манбаларини доимий янгиланиб бориши, ижодий, илмий салоҳиятни намоён қилишга кенг имкониятлар яратилиши, тадбиркорлик ва ташаббускорликнинг ривожлантирилишига ҳар томонлама шароитларнинг кенгайтирилиши кабиларда яққол кўриш мумкин. Маърифатпарварликни истиқлол даври, миллий ғоя унинг асосий тушунча ва тамойиллари орқали шакллантириш борасида маънавий-маданий ҳаётнинг барча соҳаларида асрларга татигулик ишлар амалга оширилди. Илм-фан, маданият ва санъат соҳасида илмий тадқиқод ишлари билан бир қаторда истиқлол даври, унинг кенг имкониятларини, моҳиятини акс эттирадиган, давр ва миллат қахрамони, унинг хусусиятларини кўрсатувчи асарлар яратилди.

Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши зиёлиларга – илм-фан, адабиёт ва санъат намояндаларига эркин ижод қилиш, халқ руҳини чуқур ҳис этиш орқали юксак савияда асарлар ёзиш имконини берди. Мустақиллик даври маърифатпарварлигининг муҳим хусусияти шундаки, унда бунёдкорлик, эзгу ишлар, Ватан равнақи юрт тинчлиги, диний бағрикенглик тушунчалари нафақат назарий, айни пайтда, амалий жиҳатдан яхлит тарзда ўз ифодасини топмоқда. Маърифатпарварлик турли поғона ва даражаларда, тамойиллар асосида юксалиб бормоқда.