Маърифат (арабча билиш, билим, маълумот, таниш, танишиш) – табиат, жамият ва инсон моҳияти ҳақидаги билимлар, маълумотлар, таълим-тарбия ва маориф тизими мажмуини ифодаловчи тушунча. Тор маънода маърифат билимли, маълумотли, маънавиятли инсонга нисбатан қўлланади. Кенг маънода, кишиларнинг билими, маданиятини оширишга қаратилган маориф ва таълим-тарбияга ҳам маърифат деб қаралади. Бу сўз илму ирфон маъносида ҳам ишлатилади. Маърифат тушунчаси билим ва маданиятни ёйиш ҳамда юксалтиришнинг ҳамма турлари ва соҳаларини қамраб олади. «Авесто»да маърифат эзгуликнинг намоён бўлиши, эзгу фикр ва эзгу сўзнинг амалга ошиши тарзида талқин қилинган. Қадимги Юнонрим фалсафасида маърифат сўзи тафаккур ва соф билим дея ифодаланган. Аристотель билимни инсоннинг энг лаззатли ва эзгу фаолияти деб таърифлаган. Платоннинг: «Мукаммал билимнинг, яъни мен эгаллаган билимнинг бирдан-бир тури мен ўзим билмаган нарсаларни билишимдир», деган қарашлари замирида ўрганишнинг, билимларнинг чексизлигини англатувчи ҳақиқат ётади.

Буюк аждодларимиз Имом Бухорий, Имом Мотуридий, Ҳаким Термизий, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбанд каби алломалар ўзларининг беқиёс маърифатлари билан умуминсоний маданиятларнинг ривожланишига улкан ҳисса қўшганлар. Ҳаким Термизий «Китоб байан-алилм» номли рисоласида маърифатни нур, ёруғликка қиёслаган. Беруний, Ибн Сино, Амир Темур, Улуғбек, Навоий ва Бобур боболаримиз маърифатни илм, амал, одоб тушунчалари ўзаро боғлиқ хислатлар деб ҳисоблаганлар. Уларнинг нуқтаи назарларига кўра кишининг одоби, хулқи унинг маърифати, билимдонлиги билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, инсон қанчалик маърифатли бўлса, унинг хулқи шунчалик яхши ва мукаммал ҳисобланган. Масалан, Роғиб Исфаҳонийнинг фикрича, илм, амал, адаб юксак унвонга, олижаноб насабга ва бойликка тенгдир. Бу учта унсурга Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам катта эътибор қаратилганини ҳисобга олсак, маърифатнинг салоҳияти, унинг моҳиятини янада чуқурроқ ҳис қилиш мумкин. Ғарбда маърифат деганда ижтимоий тафаккурнинг XVII– XVIII асрларга келиб капитал устувор бўлган муносабатлар даври билан боғлиқ маданий-мафкуравий ва фалсафий ҳаракатлар тушунилган. Бунда саноатлашув йўлига кираётган ҳар қандай давлатнинг маданий ривожланишида маърифат қонуний босқич саналади. Маърифатнинг муайян мамлакатда намоён бўлиши, унинг миллий хусусиятларидан қатъи назар, бир қанча умумий хусусиятлар билан ажралиб туради. Бу хусусиятлар сирасига жамиятнинг кенг қатламларини маданият ва билимга ошно этиш зарурияти билан боғлиқ бўлган демократизмни; инсон ақлининг чексиз имкониятларига бўлган ишончни англатадиган рационализмни; тарихий оптимизмни; фан ва жамият тараққиётига, тарихий ривожланишнинг ягона мақсадларига бўлган ишончни киритиш мумкин. Ана шу маънодаги маърифат илк бор Францияда вужудга келган. XVIII асрнинг бошларида вужудга келган маърифат 1789 йилги Француз инқилоби бошланиб, абсолютизм кучли инқирозга учраган шароитда ривожланди. Франциядаги маърифат даврининг етакчи намояндалари орасида Вольтер, Монтескье, Ж.Мелье бор. XVIII асрнинг 40-йилларидан Ламетри, Дидро, Кондильяк, Руссо, Тюрго, Гельвеций ва Гольбах каби мутафаккирлар маърифатни ривожлантирдилар. Франц. Маърифатчи файласуфларининг илғор қарашлари умуман маърифатчилик тафаккурининг мазмунини кўп жиҳатдан белгилади ва фалсафанинг кейинги ривожланишига сезиларли даражада таъсир кўрсатди. Нисбатан кечроқ – XVIII аср ўрталаридан бошлаб маърифат йўлига Германия кирди. Бу даврда Германияда Виланд, Лессинг, Гердер, Клопшток, Гёте, Шиллер каби атоқли мутафаккирлар яшаб ижод қилди. Улар Кант, Фихте, Шеллинг ва Гегелнинг фалсафий қарашларига кучли таъсир кўрсатди ва моҳият эътибори билан уларга замин ҳозирлади.

Маърифат тушунчаси билан боғлиқ маърифатчилик Ғарбда XVIII асрда яхлит оқим сифатида шаклланган бўлса, маърифат атамаси машҳур немис файласуфи Иммануэл Кантнинг «Маърифат нима?» номли мақоласидан (1784) сўнг илм-фанда узил-кесил қарор топган. Ғарб тарихий ва фалсафий фанида маърифат деганда инсон ақл-идрокининг куч ва билимлари тантанасига чексиз ишонч англашилган. Янги даврда Туркистонда маърифатпарварлик ғояларининг тарқалиши Гулханий, Аҳмад Дониш, Огаҳий, Нодира, Увайсий, Анбар отин, Муқимий, Фурқат каби ижодкорлар номи билан боғлиқ. Миллий уйғониш даври бўлиб тарихга кирган ХХ аср бошларида жадидчилик ҳаракати кенг қулоч ёйди. Бу ҳаракатнинг илғор вакиллари саналган Беҳбудий, Авлоний, Тавалло, Сидқий Хондайлиқий, Сўфизода, Фитрат, Ҳамза, Абдулла Қодирий Чўлпон сингари ёзувчи ва шоирлар халқнинг ижтимоий онгини маърифат асосида тарбиялаш учун фидойилик кўрсатдилар. Жадидларнинг олиб борган барча ишлари – матбуотнинг йўлга қўйилиши, «Усули жадид» мактаби назарияси ва амалиёти, театрчилик – ҳамма-ҳаммаси маърифатчиликка хизмат қилди. Мамлакатимиз истиқлолга эришгандан сўнг ҳақиқий маърифатни тиклаш ва тараққий эттириш учун кенг имкониятлар яратилди. Бугунги кунда халқимиз маърифатини янада ошириш, юксак маънавият тамойиллари асосида маърифатли ёш авлодни тарбиялаш бу соҳадаги энг устувор вазифага айланди. Илм-фан, маориф, таълим-тарбия тизимини янада такомиллаштириш, уларнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлашга қаратилган қонунлар, қарорлар ва фармонлар ижросини таъминлаш мамлакатимизни мазкур йўналишда жаҳоннинг илғор мамлакатлари сафига қўшилишига хизмат қилмоқда.