Маънавиятшунослик – Ўзбекистон таълим тизимида кейинги йилларда шаклланган янги йўналишлардан бири. Маънавиятшуносликнинг махсус билим соҳасига айланиши мамлакатимиз ҳаётида амалга оширилаётган туб ислоҳотлар, кишиларнинг онги ва тафаккурида рўй бераётган ўзгаришлар, дунёқарашнинг янгиланиши билан боғлиқ жараённинг таркибий қисмидир. Ушбу фан қамраб оладиган билимларнинг шаклланиш жараёни инсониятнинг ўзи каби қадимги эканлиги шубҳасиз. Маънавиятни ташкил этувчи ахлоқ, нафосат, руҳият, ғоя, мафкура, маданият ва маърифат каби соҳалар билан боғлиқ масалалар таҳлили қадим замонлардан бошланган. Лекин, кўпчилик шу пайтга қадар ана шу жузъий соҳаларнинг ўзи ҳам маънавиятни тўла-тўкис акс эттиради, унинг нима эканини улар тимсолида билиб олиш мумкин, бинобарин бу кенг миқёсли тушунчани махсус фан доирасида тадқиқ этиш шарт эмас, деган бир ёқлама қараш билан кифояланиб юрар эди. Маънавиятшуносликнинг алоҳида ва махсус ўқув фанлари тизимига айланиши мумкин эмаслиги тўғрисидаги тасаввур ва тушунча ҳам ана шундай қарашларнинг натижаси эди. Бу эса собиқ иттифоқ даврида юқорида санаб ўтилган йўналишларнинг бир-бири билан узвий алоқадорлигига етарли эътибор берилмаслиги, уларнинг ҳар бири бўйича алоҳида фанлар ўқитилишига сабаб бўлди. Маънавиятни яхлит ҳодиса сифатида талқин эта олмаслик, у тўғрисида умумий тасаввур ҳосил қилиш, умумий дунёқараш ва тафаккурни шакллантириш имконини бермас эди. Бугунги кунга келиб аҳвол тубдан ўзгарди, истиқлол йилларида бу соҳа жадал ривожланди, алоҳида илмий-маърифий йўналишга айланди. Мазкур йўналишнинг мустақил илмий тадқиқод соҳаси ва ўқув фани сифатида ўз ўрнини топаётгани унинг тадқиқот объекти, мавзулари ва тушунчаларининг умумий тизими тобора яққолроқ аниқлашаётганидан далолат беради. Айни ҳолда маънавиятшуносликнинг «Маънавият» тушунчасидан бошқа «Ахлоқ», «Маданият», «Қадрият», «Маърифат», «Ғоя», «Мафкура» каби асосий универсал категорияларини мазкур йўналиш нуқтаи назаридан илмий тавсифлаш йўлидаги изланишлар давом этаётганини қайд этиш мумкин.

Ҳозирги даврда кўпчилик аксарият фанларнинг номлари четдан кириб келишига ўрганиб қолган. Аммо «Маънавиятшунослик» билан боғлиқ бугунги амалиёт бундан кескин фарқ қилади. Бизнинг мамлакатимизда бу соҳада мустақил фаннинг шаклланиши учун барча назарий ва методологик асослар яратилган. Мамлакатимизда ушбу йўналишдаги фанларни таълим тизимига жорий этиш бўйича муайян тажриба тўпланди. Бу соҳада мутахассислар тайёрланмоқда, қатор олий ўқув юртларида кафедралар ташкил қилинган. Бугунги кунда ушбу фанлар бўйича ўқув дастурлари, дарслик ва қўлланмалар нашр қилинмоқда. Мазкур соҳа илмий тадқиқоднинг махсус йўналишга айланмоқда. Маънавиятшунослик фанлари тизимининг таркибий қисмлари сифатида ғояшунослик (идеология), қадриятшунослик (аксиология), ахлоқшунослик (этика), нафосатшунослик (эстетика), маданий ва ижтимоий руҳшунослик, диншунослик ва маданиятшунослик (культурология) кабиларни кўрсатиш мумкин. Аммо бундан маънавиятшунослик ана шу соҳаларни ўрганувчи хилма хил фанлар йиғиндисидан иборат деган хулосага келиш масалани оддий ва жўн тушунишдир.

Аввало, маънавиятшунослик – бу маънавият тарихи, назарияси, амалиёти, фалсафаси ва социологиясининг умумий мажмуидир. Унинг негизини ташкил этувчи соҳа ва йўналишлардан қатъи назар, бу ерда гап маънавиятшуносликнинг интегратив, яъни умумлаштирувчи фан сифатидаги мураккаб тизими ҳақида бормоқда. Шу билан бирга, жамиятдаги ахлоқ талаблари, урф-одатлар ва анъаналар, уларнинг амалиёти, одамларнинг ҳаёт кечириши ва турмуш тарзини белгилайдиган маънавий тамойиллар ва мезонлар ҳам маънавиятшуносликнинг асосий мавзулари қаторига киради. Маънавиятшуносликга доир билимларнинг инсонни англаш билан боғлиқ ана шу жиҳати айниқса муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у таълим ва маориф тизимида бу фанга нисбатан талаб ва эҳтиёжни белгилайди.

Мамлакатимиз таълим муассасаларида ўқитиладиган маънавиятшунослик бўйича ўқув фанлари кўплаб муҳим вазифаларни бажаради. Улар жамият ва инсоният ҳаётида юз бераётган ўзгаришларни маънавият нуқтаи назаридан баҳолаш, шу соҳадаги қонун-қоидалар, тушунча ва тамойилларнинг мазмун-моҳиятини чуқур ўрганиш имконини яратади.

Мазкур фанларнинг муҳим хусусиятларидан бири ҳозирги замондаги ижтимоий жараёнлар, даврнинг ўзи кун тартибига қўяётган янги вазифалар ва маънавий муаммоларнинг мазмун-моҳиятини англаб етиш, бу соҳадаги билимларни ҳосил қилишга қаратилган. Ушбу фаннинг муҳим муаммоларини, маънавиятнинг ўзига хос хусусиятлари ва ривожланиш босқичларини, намоён бўлиш шаклларини чуқур билиб олиш бу соҳада илмий дунёқарашнинг вужудга келишига, ёшларнинг бугунги амалиёт учун зарур бўлган қобилиятларини рўёбга чиқаришга ёрдам беради. Маънавиятшуносликга доир турли ёндашувларни ранг-баранг ҳодисалар ва ижтимоий жараёнларни билишнинг самарали воситаларидан бири сифатида ўзлаштириш жамиятни демократлаштириш ва янгилашга хизмат қиладиган маърифий тадбирлар ва маънавий тарбия билан боғлиқ устивор вазифаларни амалга оширишга кўмаклашади.

Маънавиятшуносликни ўқитишдан кўзланган асосий мақсад юксак маънавиятга эга бўлган ёш авлодни тарбиялашдан иборат. Бу ўз навбатида мамлакатимизда кадрлар тайёрлаш борасида қўйилаётган асосий вазифалардан биридир. Ана шу вазифаларни бажариш жараёнида маънавиятшунослик асрга бўлган талаб ортиб бормоқда. Бу эса ушбу соҳага эътиборни янада кучайтирди. Маънавиятшунослик фани доирасида маънавий саводхонлик, қонунга итоаткорлик, давлат тизимига ҳурмат, фуқаролик бурчига садоқат каби мавзулар, шахс маънавиятини ривожлантириш омиллари ва воситаларига ҳам алоҳида аҳамият қаратилади.

Хуллас, «Маънавиятшунослик» тушунчасига турли нуқтаи назарлардан ёндашиш мумкин. Лекин шу нарса аниқки, у доимо инсон ва жамиятга дахлдор бўлган умумижтимоий ҳодиса – маънавият соҳасининг қонун ва талаблари, тушунча ва тамойиллари, унинг ўзига хос хусусиятлари ва намоён бўлиш шаклларининг мазмун-моҳиятини ифодалайдиган фан ва илмий йўналиш сифатидаги аҳамиятини сақлаб қолаверади.