Маънавиятнинг тарихийлиги ва замонавийлиги – 1) маънавиятнинг шаклланиши, тарихий тараққиёт жараёнида тадрижий тарзда такомиллашуви, инсоният ҳаёти ва ижтимоий муносабатларида қарор топиб бориши ва намоён бўлиши; 2) маънавиятнинг ҳар бир давр ва шароитда ижтимоий турмуш талаб-эҳтиёжларини ўзида ифода этган ғоявий куч сифатида янгиланиб, ижтимоий тараққиётнинг кундалик талабларига мослашган ҳолда намоён бўлишини ифодаловчи тушунча. Кишилик жамияти тарихида маънавиятнинг замонавийлашуви «modern» дейилади. Жамият ижтимоий тараққиётида юз берувчи узлуксиз ўзгаришлар маънавиятнинг тарихийлиги ва замонавийлигининг асосий манбаи ва гаровидир. Шу маънода, маънавият инсоннинг ўзлигини англаши билан бошланган ва доимо содир бўладиган маънавий комиллик сари интилишидир. Бу ҳол ҳар бир тарихий даврда халқ ва миллатнинг ўзига хос маънавиятининг шаклланишига олиб келади.

Маънавиятнинг тадрижий тараққиётини мутахассислар томонидан даврлаштиришнинг қуйидаги умумий тамойили қабул қилинган:

1. Қадимги маънавий тараққиёт.

2. Ўрта асрлар даври маънавияти.

3. Янги давр маънавияти.

4. Бугунги истиқлол давридаги маънавий жараёнлар ва ўзгаришлар бу соҳадаги замонавийликни ифодалайди.

Маънавиятнинг такомил босқичлари шартли бўлса-да, улар орасида ўзаро алоқадорлик ва ворисийлик мавжудки, ҳар бир даврда маънавият кишилик жамияти тараққиётини таъминлашга хизмат қилган ва авлоддан авлодга энг илғор ғоя ва одат, маросимларни мерос қолдирган «Авесто» ва зардуштийлик даври қадимги одамлар маънавиятида анимизм, фетишизм, тотемизм, магия каби қабилавий динларга хос жиҳатларни ўзида мужассам этади. Ўша замон қадриятлари халқ оғзаки ижоди, афсона ва ривоятларда, деҳқончилик ва чорвачилик анъаналарида, урф-одат ва расм-русумларида ўз аксини топган маънавият шакллари тарзида намоён бўлади. Бу давр маънавияти кейинроқ миллий ва жаҳон динлари, илм-фан, адабиёт ва санъат ривожи учун асос бўлган. Бу эса кейинроқ янги давр жаҳон маънавиятининг юксак тараққиётини таъминлади. Шу тариқа маънавиятнинг тарихийлиги ва замонавийлиги жараёнлари вужудга келдики, ушбу жиҳат бугунги миллий маънавиятимизнинг шаклланишида ҳамда унинг такомил босқичида аждодларимиз меросининг ўрни беқиёс эканлигини кўрсатади. Маънавиятнинг тарихийлиги ва замонавийлиги билан боғлиқ қонуният шундан иборатки, ижтимоий-тарихий тараққиёт натижасида маънавиятнинг шакллари муайян халқ томонидан яратилиб, тарихнинг ҳар бир босқичида аждодлар қўлга киритган муваффақиятларнинг ижобий қирралари билан бойитилиб, авлоддан авлодга узатилувчи қадриятлар тизимини ташкил қилади. Масалан, ўрта асрларда Хоразмий, Фарғоний, Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Алишер Навоий сингари буюк даҳолар томонидан яратилган маънавият намуналари, шунингдек, Имом Бухорий, Имом Термизий, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбанд каби алломаларнинг исломий қадриятлар мағзи билан йўғрилган маънавий мерослари минтақа халқлари тафаккурининг шаклланиши ва ривожланишида тараққиётимиз пойдеворига муҳим манба бўлди. Халқимиз кўп минг йиллик тарихий тараққиёт жараёнида бугун биз яшаётган заминда аста-секин тақдирнинг залворли синовларига дош бериб, ўз маънавий борлиғини намоён эта олган. Унинг шаклланиш жараёни инсониятнинг энг қадимий даврига бориб тақалади.

Бу борадаги маънавиятнинг тарихийлиги ва замонавийлиги шундаки, унинг ўзига хос тарихий илдизлари бўлиб, Амударё ва Сирдарё оралиғида маънавий-маданий омилларнинг устуворлиги халқимизнинг ушбу ҳудудда маънавий маданиятини ривожлантиришга, шу билан бир қаторда, тарихнинг муайян босқичида қудратли давлатчиликни шакллантириб, минтақада ижтимоий сиёсий институтларни қарор топтиришга олиб келди. Миллий маънавиятдаги такрорланмас хусусиятлар ҳам халқимизнинг ушбу заминда қадимий илдизларга эга эканлигидан далолатдир. Дарҳақиқат, тарихий тажриба асосида мушоҳада этадиган бўлсак, ушбу заминда миллатимизнинг илдизлари чуқур ва бақувват бўлмаса эди, тарихнинг сиёсий саҳнасида йирик давлатлар тузиб, аҳолини маънавий юксалиш сари йўналтира олмас эди. Машҳур немис файласуфи Гегель ибораси билан айтганда, «Ҳар бир давлат қурилиши маълум халқ миллий-маънавий меҳнатининг маҳсули, унинг ўзлигини намоён этиш ва маънавий онглилик даражаси ривожининг пиллапоясидир». Миллий давлатчилик билан боғлиқ ана шу тамойил маънавиятнинг тадрижий характерга эга эканлигини белгиловчи омиллардан биридир. Масалан, Соҳибқирон Амир Темур томонидан асос солинган буюк империя – бир томондан, миллий давлатчиликнинг реал ҳаётдаги ифодаси бўлса, иккинчи томондан, у юксак маънавият ривожини таъминлади. Бундай бунёдкорлик тамойили маънавиятнинг тарихийлигини таъминлаб, авлодлардан авлодларга ўтиб келаётганлиги қувонарлидир. Маълумки, эзгу ғояларга, маънавий меросга, анъаналар ва замонавий талабларга асосланмаган ҳар қандай давлат тизими узоққа боролмайди. Шу билан бирга, у муайян вақт талаб этадиган, аста-секинлик билан шаклланиб борадиган мураккаб тарихий жараёндир. Йиллар мобайнида тарихчилар хал қимизнинг миллий давлатчилик билан боғлиқ анъаналарини турлича баҳолашди. Собиқ тизим мафкурачилари ушбу тарихни деярли инкор этар эдилар. Ҳақиқий илмга алоқаси бўлмаган, ғаразли сиёсий мақсадга бўй сундирилган бундай нуқтаи назар бутун бир минтақа тараққиётига асос бўлган, унга замин яратган, шарт-шароит туғдириб берган давлатчилик тажрибаларини, миллий маънавиятимизнинг тарихий илдизларини атайлаб тан олмас эди. Аслида эса қадимдан Шарқ миллий давлатчилигида ахлоқ, маънавият, комиллик ва адолат асосий мезон қилиб олинган. Инсонпарварлик, эзгуликни ҳимоя қилиш, маданиятни ривожлантириш ҳамма вақт, ҳар қандай шароитда ҳам муҳим соҳа сифатида қаралган. Шунинг учун ҳам айнан ана шу заминда инсоният тарихида бурилиш ясаган ва катта аҳамиятга эга бўлган улкан маънавият яратилиб, авлоддан авлодга узатилиб, бойитиб ва такомиллаштириб келинган. Ўзбек давлатчилиги ва қонунчилиги тарихи жуда бой ва қадимий бўлиб, у милоддан аввалги 3–4 мингйилликлардаёқ шаклланган. Табиийки, давлатчилик қарор топган жойда унинг ўзига хос эҳтиёжларидан келиб чиққан қонунчилиги, тартиб ва тамойиллари ҳам вужудга келади. Бу жараён ижтимоий тараққиётнинг турли даврларида халқ дунёқараши, маънавий-руҳий эҳтиёжи билан бирга мавжуд ахлоқий қоидалар, демакки, маънавий тамойиллар билан уйғунлашиб кетган. Масалан, Имом Бурхониддин Марғинонийнинг 53 китобдан иборат «Ҳидоя» асари маънавиятимизнинг тарихий асослари орасида алоҳида ўрин тутади. Мазкур асардан ўрин олган фикҳ илми – ҳуқуқшуносликка доир қатор кўрсатмалар, қонунлар, хулосалар ва фикрлар бу фикрни яққол исботлайди. Кейинроқ бутун Шарқ давлатчилиги айни шу қонуниятларга таяниб, бошқарув усулларини жорий қилганлиги ҳам халқимиз маънавиятининг тарихийлигини кўрсатувчи омилдир. Соҳибқирон Амир Темур ҳам ана шундай анъанавийлик асосида ўз давлатида ниҳоятда аниқ ва ҳаётий қонунчиликни жорий этиб, маънавий масалаларга асосий эътибор қаратгани бежиз эмас.

Амир Темурнинг марказлашган давлат ва миллат қудратини юксалтириш учун маънавият ва адолатга асосланган салтанатга асос солиши, Мирзо Улуғбекнинг фан ва маданият равнақи, Алишер Навоийнинг адабиёт ва санъат, илм ва ҳунар аҳлига раҳнамолиги, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бошқа темурийзодаларнинг турли дин ва мазҳабдаги халқларни бирлаштириб, инсонпарвар жамиятни вужудга келтириш йўлидаги тажрибалари бугунги кунда фахр ҳиссини уйғотади. Буюк аждодларимиз яшаган бу кўҳна заминда қадим-қадимдан буён ҳур фикр қадрланганлиги, фан ва маданият, адабиёт ва санъатнинг нақадар равнақ топганида маънавиятнинг тарихийлиги ва замонавийлигини яққол кўриш мумкин. Фикр эркинлиги туфайли буюк аждодларимиз жаҳоншумул асарлар яратганлар. Улар қолдирган мерос, жамият аъзолари маънавиятини юксалтириш билан боғлиқ интилиш ва ҳаракатлар тарихий тараққиёт жараёнида авлоддан авлодга ўтиб келган. Булар албатта, маънавиятнинг тарихий характерга эга эканлигини кўр сатади. XX асрнинг сўнгги ўн йилликларида жаҳон ҳамжамияти ривожланишнинг янги босқичига қадам қўйди. Техник тараққиётнинг янада юксалиши бошқа соҳалар қатори маънавий соҳага ҳам ўзининг чуқур таъсирини кўрсатди. Ахборот олиш ва узатиш воситаларининг замонавийлашиб бориши маънавият соҳасида ҳам бугун XX аср анъаналари билан яшаб бўлмаслигига шароит ҳозирламоқда. Ўтган аср бошларида шахс дунёқарашига ҳар бир халққа хос умумий маънавий қадриятлардан ташқари китоблар, газета ва журналлар катта таъсир кўрсатган бўлса, аср ўрталарига келиб маънавиятга таъсир кўрсатишда ТВ ва радио муҳим роль ўйнай бошлади. Аср сўнгида эса компьютер, Интернет ва бошқа электрон ахборот узатиш воситалари бу таъсирни янги босқичга олиб чиқди.

Инсон манфаатларини ҳимоя қилиш, инсон эркини таъминлаш ғоялари замирида кенг тарқалган демократлаштириш жараёнлари қатор маънавий унсурларнинг ўз тарихий шаклларини ўзгартиришига, замонга мувофиқлашишига ва интеграциялашувига сабаб бўлмоқда. Бутун дунё аҳлини қамраб олган глобал иқтисодий жараёнлар ҳам тарихий маънавий муносабатларнинг унга мувофиқ ҳолда янгиланиб боришига асос бўлмоқда. Маънавиятга таъсир этувчи ушбу омилларнинг кучайиб бориши, инсон тараққиёти билан бирга унинг тарихий асосларига таҳдид ва тажовузларни ҳам вужудга кел тирмоқдаки, бу таҳдид ва тажовузлар охир-оқибатда алоҳида миллий бирликларга хос маданият, маънавият, ҳар бир миллатнинг ўзига хос маънавий кўринишига барҳам бериш йўлидан ривожланмоқда. Дарҳақиқат, миллатга хос маънавият унинг асрлар давомида орттирган тажрибаларининг маҳсули экан, ундан воз кечиш ўзлигини йўқотиш билан баробардир ва аксинча, уни замонга мувофиқ тарзда ривожлантириш тарихий эволюцион тараққиёт тамойилларига мос келади. Шундагина маънавият ҳар бир даврда ўзининг тарихийлиги ва навқиронлигини сақлай олади. Янги асрга ўтиш арафасида дунё халқлари маънавиятидаги кўплаб тарихий анъаналар, урф-одатлар, умуман, маданий унсурлар ўрнини техник тараққиёт билан боғлиқ равишда вужудга келган замонавий анъаналар эгаллади. Ҳатто, баъзи ривожланган мамлакатларда тарихий асослардан узилиб қолган бундай анъаналарни экспорт қилиш даражасига бориб етилди ва бу маънавий жараёнларнинг глобаллашуви билан боғлиқ салбий кўринишлардаги ҳодисаларни вужудга келтирмоқда.