Маънавиятнинг тарихий илдизлари – халқимизнинг маънавий тараққиёти, миллий тафаккур пойдевори, халқимиз маънавиятининг шаклланиши ва такомиллашуви жараёнини ифодаловчи тушунча. Халқимиз маънавиятининг тарихий илдизлари заминимизда яратилган қадимги тош битиклар, ривоятлар, афсоналар, ҳикоятлар ва достонларга, яъни халқ оғзаки ижодига бориб тақалади. Спитамен, Алпомиш, Гўрўғли, Тўмарис ва Широқ тўғрисидаги ривоят ва достонларда ватанпарварлик, мардлик, дўстлик, садоқат, вафо, халқ ва юрт озодлиги учун фидоийлик руҳи бадиий тасвирланган. Маънавиятнинг тарихий илдизлари мавзуси диний дунёқарашлар ва уларнинг энг қадимги шаклларида ҳам ўз аксини топган, ҳар бир дин ўзига хос маънавият тизимини яратган. Ана шу динларининг асосий китобларида муайян маънавий тизимлар ўз ифодасини топган. Маънавиятнинг тарихий илдизлари такомиллашиб боргани сари, улардаги маънавий тушунчалар тизими ҳам янги қирраларини намоён қилиб бораверган.

Аждодларимизнинг қадимги китоби «Авесто»да халқимизнинг ўша даврдаги маънавияти, маданияти, урф-одатлари ва қадриятлари ёритиб берилган. «Авесто» зардуштийликнинг асосий китоби бўлгани сабабли унда бу диннинг маънавий тушунчалар тизими ҳам ўз ифодасини топган. Асарда эзгулик, яхшилик, маънавий баркамоллик, ҳурфикрлик, инсонпарварлик каби хислатлар Аҳура Мазда қиёфаси орқали кўрсатилган. «Авесто»да юртимиз заминида яшаган халқларнинг исломгача бўлган даврдаги табиий-илмий қарашлари, айниқса, ахлоқи ва маънавиятининг ривожланиши тарихига оид ғоят муҳим манбалар бор. Марказий Осиёда маънавият тўғрисидаги қарашлар ривожида VIII–XII асрлар катта аҳамиятга эга. Бу даврда ижтимоий-сиёсий ҳаётда муайян тинчлик ҳукм сураётган, ислом дини кўпгина Шарқ халқларининг умумий динига айланган эди. Қуръони Каримда таърифлаб берилган маънавият тизими халқларимиз тарихи ва маданиятига ниҳоятда катта таъсир кўрсатган. Юртимизда яшаб ўтган ҳар бир мутафаккир, аллома ижодида ислом дини таъсири яққол сезилиб туради. Шу билан бирга, исломнинг юртимизда тарқалиши давридаги истило оқибатида миллий маънавиятимизнинг кўп қадриятлари мусулмон маънавиятига ўрин бўшатгани тўғрисида Абу Райҳон Беруний «Қадимги ҳалқлардан қолган ёдгорликлар» асарида ёзиб қолдирган.

Халқимиз маънавияти ислом тарқалган халқлар маданиятининг ривожига ҳам катта таъсир кўрсатган. Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек каби мутафаккирлар, ал-Бухорий, ат-Термизий, Марғиноний, Замаҳшарий, Насафий, Нажмиддин Кубро, Нақшбанд каби илоҳиёт илмининг забардаст алломалари, Лутфий, Навоий, Бобур, Бедил каби зотларнинг бой меросининг жаҳон цивилизациясига таъсири катта бўлган. Замонавий ислом илоҳиётчиларининг Имом Бухорий асарларини Қуръони Каримдан кейинги муқаддас китоблар сифатида тан олаётгани, Имом Термизий ва Нақшбанд қабрлари муқаддас қадамжоларга айлангани бежиз эмас. Милоднинг VIII–IX асрларига келиб ички урушлар нисбатан барҳам топган, ижтимоий ҳаётда нисбатан барқарорлик ҳукм сураётган эди. Бу даврда маданий ривожланиш, илм-фан ҳамда адабиётнинг тараққиёти учун имконият пайдо бўлди. Ўша даврнинг буюк мутафаккирларидан бири Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий (783–850) халифа Маъмун ташкил қилган «Байтул-ҳикма»да катта мавқега эга бўлган. У илгари сурган ғояларда маънавиятнинг умуминсоний жиҳатлари ифодаланган. Хоразмий олимнинг маънавиятини таърифлар экан, қуйидагича ёзади: «Ўтмиш даврларда ўтган олимлар фаннинг турли тармоқларида асарлар ёзиш билан ўзларидан кейинги келадиганларни назарда тутардилар. Улардан бири ўзидан аввалгилардан қолган ишларни амалга оширишда бошқалардан ўзиб кетади, уни ўзидан кейин келувчиларга мерос қолдиради, бошқаси ўзидан аввалгиларнинг асарларини шарҳлайди, бу билан қийинчиликларни осонлаштиради… ўзидан аввалгилар ҳақида яхши фикрда бўлади, такаббурлик қилмайди ва ўзи қилган ишидан мағрурланмайди». Бу сўзлар бутун Шарқ олимлари учун умумий талаб, камолот мезони, ҳозирги интеллектуал мулк эгалари маънавий қиёфасининг асосий хусусияти сифатида намоён бўлади. Шарқ маданияти тарихида муҳим ўрин тутган аллома Абу Наср Форобий (873–959) ҳам маънавиятга катта эътибор берган. Форобийнинг маънавиятга оид қарашлари «Мадинатул-фозила» таълимотида ўз ифодасини топган. Аллома фозил жамият тўғрисидаги таълимотида юксак ғоялар, адолатли ижтимоий муносабатлар қарор топган даврда вужудга келадиган маънавий-ахлоқий хусусиятларнинг умумий тизимини изоҳлаб берган. Форобий бундай жамиятда диний маънавият ҳам муайян аҳамиятга эга бўлишини, аммо унда калом (теология) ва фиқҳ (ҳуқуқшунослик) вакиллари кишиларнинг маънавий-ахлоқий камолоти учун жавоб берадиган соҳаларни бошқаришлари, ижтимоий муносабатларнинг асосий соҳалари эса файласуф-ҳукмдорлар томонидан бошқариб борилишини таъкидлайди. Мутафаккир диний қарашлар ғоявий соҳада энг асосий аҳамият касб этган ўша даврда, нафақат Аллоҳ ғоясини, балки инсон, жамият ва илм-фан маънавиятини фалсафий билимларнинг асосий мавзуларидан бири сифатида талқин этган дастлабки Шарқ файласуфларидандир.

Маънавият мавзусини Абу Райҳон Беруний (973–1048) ҳам четлаб ўтмаган. Унинг фикрича, маънавиятнинг вужудга келиши ижтимоий муносабатлар, кишиларнинг яшаш тарзи, моддий эҳтиёжлари, қизиқишлари, манфаатлари, талаблари ва мақсадлари билан узвий боғланган. Масалан, кишилар ўртасидаги ҳамкорлик одамларнинг бирлашиш эҳтиёжлари кўплиги, ҳимоя қилиш қуроллари камлиги ва душманлардан ўзини ҳимоя қилиш зарурати туфайли вужудга келган. Беруний ҳунар, савдо-сотиқ, мамлакатлараро маданий-илмий алоқаларни кучайтириш, ижтимоий ҳаётда илм-фанни ривожлантириш, унинг ролини оширишнинг тарафдори эди. Шу билан бирга, у босқинчиларнинг юртимиз маданий ёдгорликларини йўқотиш соҳасидаги сиёсатини қоралайди, маданий тараққиётда ворисликнинг аҳамиятини таъкидлайди. Маънавият масаласи Абу Али Ибн Синонинг (980–1037) ҳам диққат марказида турган. Алломанинг маънавиятга оид қарашлари «Донишнома», «Соломон ва Ибсол» каби асарларида ўз ифодасини топган. Унинг назарида, ўз ибтидосини Аллоҳдан олган борлиқ ва табиат инсонни ўраб турувчи абадий макондир. Шу жиҳатдан унинг қадри беқиёс, инсон эса ҳамма бойликларни табиатдан олади, ундан ўзига даво топади. Ибн Сино инсон, уни ўз-ўзини идора қилиши ҳақидаги фанларнинг аҳамиятини юксак баҳолайди. Ибн Синонинг фикрича, одамнинг қадри бошқалар билан ҳамкорлиги, яхши ахлоқий фазилатларга эга бўлишга интилиши, донолиги, бошқаларга яхшилик қила олиши билан белгиланади.

Маънавиятнинг тарихий илдизларининг юртимизга тегишли фалсафий-тарихий таҳлили Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Синолар мероси билангина чегараланиб қолмайди. Унинг ал-Бухорий, ат-Термизий, Нажмиддин Кубро, Аҳмад Яссавий, Нақшбандий каби забардаст намояндалари бўлган тасаввуф таълимотига ҳам тўғридан-тўғри алоқаси бор. Шу билан бирга, жаҳон маданиятига бебаҳо ҳисса қўшган Ҳофиз, Саъдий, Жомий, Навоий каби зотларнинг бу борадаги қарашлари ҳам ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Уларнинг бутун жаҳонга машҳур бўлган «Саодатнома», «Гулистон» ва «Бўстон», «Баҳористон», «Хамса» каби бебаҳо асарлари жаҳон маданияти хазинасидан муносиб ўрин эгаллаган. Дунёда уларга қиёслайдиган, маънавий-ахлоқий маънавиятнинг умумий тизимлари изоҳланган китоблар бармоқ билан санарли. Ушбу анъана юртимиз маданияти тарихида асло тўхтаб қолгани йўқ ва бу борада А.Донишнинг «Ўғилларга насиҳат» (XIX аср охири), А.Авлонийнинг «Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ» (XIX аср бошлари) асарларини эслаш кифоя. Алломалардан бири Аҳмад Яссавий (1105–1166) диний, маънавий-ахлоқий маънавиятнинг ўша замонга мос келадиган тизимининг намоён бўлиши ва амал қилиш шартларини ислом дини нуқтаи назаридан таърифлаб берган. «Девони ҳикмат» мажмуасида Яссавий маънавиятнинг асосий шакллари – иймон, ҳалоллик, поклик, ҳаё, бардош ва сабр-қаноат, чидам, беозорлик, ҳокисорлик каби хислатларга таъриф берган. Собиқ шўро даврида Яссавий қарашлари танқид қилинар эди. Аслида, Яссавий тариқати Шарқ халқлари орасида кенг тарқалган, маданий меросимизга жуда катта таъсир кўрсатган.

Маънавий меросимизда нақшбандия тариқати асосчиси Баҳоуддин Нақшбанд (1388 йилда вафот этган), Хўжа Аҳрор (1409–1492) ва Ҳусайн Воиз Кошифий каби илоҳиёт илми алломалари илгари сурган ғоя ҳамда қарашларнинг ҳам ўз ўрни бор. Нақшбандия тариқати мусулмон Шарқида кенг ёйилган, Жомий, Навоий ва бошқа мутафаккирларнинг ҳурмат-эъзозига сазовор бўлган. Ҳазрат Навоий «Хожа Баҳоуддин Нақшбанд» номли асар ҳам ёзган. Нақшбандийликнинг вужудга келишида Яссавий таълимотининг таъсири сезилиб туради. Аммо нақшбандлик тариқати ўзининг кўпгина жиҳатлари билан бошқа оқимлардан фарқ қилади. Нақшбандияда Аллоҳ висолига етиш учун дунёдан воз кечиш ёки таркидунё қилиш эмас, балки «қўл ишда, кўнгил Аллоҳда» бўлмоғи, поклик, ҳаё, камтаринлик комил инсонга хос асосий фазилатлар экани уқтирилади. Ўрта асрлар маънавиятида Амир Темур ва темурийлар даврининг, умумбашарий маънавиятнинг илмий таҳлилида Улуғбек ва у раҳбарлик қилган олимлар мероси катта ўрин тутади. Подшоҳлар, ҳукмдор ва сиёсий арбобларнинг маънавияти, хулқи, ахлоқ-одоб талаблари, давлат ва сиёсат юритиш санъати баён қилинган «Темур тузуклари»да ижтимоий-сиёсий масалалар билан бирга маънавият масаласига ҳам катта аҳамият берилган.

Ушбу асар Шарқ ва Ғарбда машҳур бўлган, кўп марта чоп этилган. Унда сиёсатдоннинг юриш-туриши, сиёсат бобидаги фаолияти, халқ, қўшин, уламолар, аркони давлат ва бошқага муносабати учун асосий мезон бўладиган маънавият тамойиллари ўша замон нуқтаи назаридан баён қилинган. Амир Темурнинг тарихимиздаги ўрни ва мамлакатни озод қилишдаги хизмати катта. Унинг моҳир давлат арбоби, тажрибали сиёсатдон сифатидаги ўгит ва насиҳатлари кейинги даврнинг сиёсий арбоблари учун ҳам қўлланма бўлиб хизмат қилгани шубҳасиз. Умумбашарий маънавият таҳлилида Мирзо Улуғбек (1394–1449)нинг фикрлари ҳам ўзига хос ўрин тутади. У ўз атрофига Қозизода Румий, Али Қушчи каби мутафаккирларни тўплади, улар билан бирга умумбашарий маънавият, коинот сирлари, унда рўй бераётган жараёнларнинг аҳамиятини ўрганиш борасида ўз замонасидан илгарилаб кетди. Сирасини айтганда, улар нафақат умумбашарий маънавиятни тадқиқ этдилар, балки илм-маърифат, ҳақиқат, зиёлилик, фозиллик каби умуминсоний маънавий тамойилларнинг хусусиятларини ҳам изоҳлаб берганлар. Алишер Навоийнинг одил жамият тўғрисидаги қарашларида умумижтимоий маънавият тизими, комил инсон таълимотида эса энг етук инсон қиёфасига хос шахсий маънавият тизими таърифланиб, улар ўзаро уйғун ҳолда намоён бўлади. Мутафаккирнинг бу борадаги ғоялари бугунги мустақиллик шароитида жамият маънавиятини юксалтириш, фарзандларимизни баркамол инсонлар қилиб вояга етказишда беқиёс аҳамият касб этмоқда. Аммо Алишер Навоий вафотидан беш-олти йил ўтар-ўтмас, мамлакатда ҳукмронлик қилган темурийлар давлати таназзулга учраб, парчаланиб кетди. Аввал Хива хонлиги ва Бухоро амирлиги, сўнгра Қўқон хонлиги вужудга келди. Уч юз йилдан ошиқроқ даврни ўз ичига олган бу жараён хонлик, амирлик, турли сулолалар, уруғлар ўртасидаги урушлар, тинимсиз зиддиятлар орқали кечди. Яхлит цивилизациямизнинг ҳамжиҳатлигини таъминлайдиган умумий маънавият тизими дарз кетди.

XIX асрнинг ўрталарига келиб, амирлик ва хонликларга бўлинганлигига қарамасдан, мустақил яшаган Туркистон Чор Россияси томонидан босиб олинди, юртимиз империянинг мустамлакаси бўлиб қолди. Бу даврга келиб Аҳмад Дониш (1827–1900), Сатторхон (1843–1906), Фурқат (1858–1909), Муқимий (1859–1903) каби адиблар маърифатпарварлик ғояларини кенг тарғиб қилдилар. Масалан, А.Донишнинг «Ўғилларга насиҳат» асарида маънавий маданият, ахлоқ талаблари ва зиёлиликнинг инсон камолоти учун аҳамияти баён қилинган. Хусусан, XIX асрнинг охирлари ва XX аср бошларида юртимизда «жадидлар» оқими вужудга келди. Ҳаётда рўй бераётган турли ўзгаришларни ўрганиш, умуммиллий маънавиятимизни жаҳон тараққиёти талаблари нуқтаи назаридан таҳлил қилиш борасида М.Беҳбудий, Сўфизода, Саидрасул Азизий, Мунавварқори, Абдулла Авлоний, Чўлпон, Фитрат каби маърифатпарварларнинг хизматлари беқиёсидир. Чунончи, А.Авлонийнинг «Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ» китобида ўзига хос маънавият тизими таърифлаб берилган. Асарда фатонат, назофат, ғайрат, риёзат, шижоат, қаноат, илм, сабр, интизом, миқёси нафс, виждон, Ватанни севмоқ, ҳаққоният, назари ибрат, иффат, ҳаё, идрок, зако, лафз, иқтисод, виқор, итоат, садоқат, адолат, муҳаббат, авф каби – «яхши хулқлар», ғазаб, жаҳолат, разолат, адоват, ҳасосат, ғийбат, ҳақорат, ҳасад, зулм сингари «Ёмон хулқлар» теран таҳлил этилган. Афсуски, қатағон йилларида халқимиз маънавияти хазинасидан муносиб ўрин олган бу каби асарлар тақиқланди. Буюк маърифатпарвар боболаримизнинг бой меросини ўрганиш, уларни тарғиб-ташвиқ этиш чеклаб қўйилди. Фақат республикамиз мустақил бўлганидан кейингина ана шундай асарларни чоп этиш, халқимизни маърифатпарвар аждодларимизнинг эзгу ғояларидан баҳраманд этиш имкони туғилди.