Маънавиятнинг миллий асослари – муайян миллат, элатнинг ўзига хос хусусиятлари, анъана ва урф-одатлари, қадриятлари, дунёқараши, тафаккур тарзини шакллантирадиган маънавий асосларини ифодаловчи тушунча. Маънавиятнинг миллий асослари миллатнинг тарихи, тараққиёти ва бугунги ривожланиш даражасининг ажралмас таркибий қисми ҳисобланади. Ўзбекистон халқи ўз маънавиятининг миллий-этник асосларини, тарихий ва маданий қадриятлари ва ўзига хос ижобий анъаналарини минг йиллар мобайнида асраб-авайлаб, бойитиб келмоқда. Кўп минг йиллик тарихимиз шундан далолат берадики, энг мураккаб даврларда ҳам халқимизнинг мураккаб синовлардан ўтиши, ҳаётнинг турли тўфон ва бўронларига мардона дош бериб, қадди-қоматини тик тутиб яшашига катта мадад бахш этадиган куч – юксак маънавият ва адолатга интилиш туйғуси бўлган.

Халқимиз ҳаёт йўлини, меросини ўрганар эканмиз, ана шу икки ҳақиқат бу жараённинг бош мезони бўлиб келганига ишонч ҳосил қиламиз. Адолат туйғуси, ўз даврининг ҳуқуқий мезонлари асосида яшаш, ўзганинг мол-мулкига кўз олайтирмаслик, ҳаромдан ҳазар қилиш, инсоф ва диёнат, меҳр-оқибат каби халқимизга хос бўлган эзгу тушунчалар бугунги кунда ҳам маънавий ҳаёт асосларини ташкил этади. Турли этнос вакилларига ҳурмат, улар билан баҳамжиҳат яшаш, динлараро бағрикенглик, дунёвий билимларга интилиш, ўзга халқлар илғор тажрибалари ва маданиятини ўрганиш каби хусусиятлар ҳам халқимизда азалдан мужассам. Шу билан бирга, миллий характерга хос бўлган мурувват, андиша, ор-номус, шарму ҳаё, ибо-иффат каби фазилатлар, халқимизни кўп жиҳатдан ажратиб турадиган меҳмондўстлик, бағрикенглик, оқкўнгиллик хусятлари ўзбекона маънавиятнинг миллий асосларини ташкил этади. Қадимдан Ўзбекистон ҳудудида асрлар давомида турли маданият ва цивилизациялар ёнма-ён яшаб келган, бу эса тинчликсеварлик, саховат, меҳр-оқибатлилик фазилатлари билан ажралиб турадиган ўзига хос менталитетнинг шаклланишида муҳим аҳамият касб этган. Бу нафақат ноёб ўзига хослик, балки аҳамияти ва моҳияти жиҳатидан бебаҳо бўлган ғоят катта бойликдир. Бир томондан, халқнинг ўзига хослиги ва бетакрорлигини сақлаш учун, бошқа тарафдан, тарихан шаклланган қадимги миллий маданиятлар, санъат ва халқ ижодиёти, минг йиллар мобайнида таркиб топган миллий анъана ва урф-одатларнинг ўзаро яқинлашуви ҳамда бир-бирини бойитишида Ўзбекистонда яшаётган турли миллат, элат вакиллари ўртасида ўзаро ҳамжиҳатлик ва ҳурмат муҳитини қарор топтириш учун очилаётган имкониятлар юксак аҳамиятга эга.

Инсонлар ўртасидаги ана шу ўзаро ҳурмат муҳити, улар қайси тилда сўзлашишидан қатъи назар, Ўзбекистон деб аталган ягона Ватанда ҳукм сураётган тинчлик, барқарорлик ва осойишталикнинг энг муҳим асоси ва гарови бўлиб хизмат қилмоқда. Ўзбекистон тарихининг турли саҳифалари кўздан кечирилганда, ўзбек халқи маънавияти билан боғлиқ шундай маълумотларга дуч келиш мумкинки, улар ҳалоллик, ҳаромдан ҳазар, таъмагирликдан нафратланиш, камтарлик сингари туйғулар этносга хос энг олижаноб фазилатлар эканидан далолат беради. «Бировнинг ҳақи», «Қиёмат қарз», «Пешона тери», деган тушунчалар бунинг яққол ифодасидир. Масалан, «Бобурнома»да темурий ҳукмдор Умаршайх Мирзонинг нақадар адолатли ва ҳалол инсон бўлганлигини кўрсатувчи бир маълумот келтирилган. Бир йили Хитойдан Фарғонага келаётган минг кишилик карвон Ўш тоғларида қор кўчкиси остида қолиб ҳалок бўлган. Умаршайх Мирзо дарҳол одамларини юбориб, карвоннинг юкларини назорат остига олдирган. Эгалари ҳалок бўлган шу молларни икки йилдан зиёд эҳтиётлаб сақлатган. Хуросон ва Самарқандга махсус одам юбориб, карвон эгаларининг меросхўрларини дараклатиб топтирган ва уларни ўз мамлакатига чақиртириб, молларини тўлалигича қўлларига топширган. Ҳозирги даврда ҳам ҳаётимизда шундай эзгу тушунчалар барқарор ва устувор. Бундай мисоллар маънавиятнинг миллий асослари мустаҳкам эканидан далолат беради.

Ҳар қандай этнос маънавиятини унинг тарихи, ўзига хос урф-одат ва анъаналари, ҳаётий қадриятларидан айри ҳолда тасаввур қилиб бўлмайди. Бу борада маънавий мерос, маданий бойликлар, кўҳна тарихий ёдгорликлар энг муҳим омил ва манба сифатида хизмат қилади. Шундай манбалардан бири – халқимизнинг милоддан олдинги даврдаги ҳаёти, дунёқараши, олам ва одам тўғрисидаги тасаввур, урф-одат ва маънавий қадриятлари, ғоялари, диний қарашлари ҳақида маълумот берувчи «Авесто» ҳисобланади. «Авесто» бўйича олам нур ва зулмат, ҳаёт ва ўлим, тана ва жон, яхшилик ва ёмонлик, эркинлик ва тобелик сингари ҳодисаларнинг азалий ва абадий курашидан иборат. Бу таълимотда эзгулик учун қадам қўйган одам уч асосий тамойил, яъни ниятнинг эзгулиги, сўз ва шартларнинг бутунлиги, амалларнинг инсонийлигига таянсагина мақсадга етиши таъкидланган. Булар инсон ва жамият ҳаётида ўта муҳим қадриятлар ҳисобланган. Маънавиятнинг миллий асослари инсонни Ерга ва унинг бойликларига бўлган муносабатини ҳам ўз ичига олади. Одамларни дарёларнинг мусаффолиги ва тупроқ унумдорлиги ҳақида ғамхўрлик қилишга даъват этган зардуштийлик айнан бизнинг заминимизда вужудга келгани тасодифий эмас. Бошқа таълимотлар – буддавийлик ва монийлик ҳам табиатни асраб-авайлаш идеал жамиятга олиб борадиган энг муҳим йўллардан бири эканини тарғиб қилган. Маънавиятнинг миллий асослари шаклланишига ижтимоий-иқтисодий, географик-ҳудудий, иқлимий омиллар ҳам таъсир кўрсатган.

Мамлакатимизнинг асосан текислик ва чўллардан иборат кескин континентал иқлимли географик ҳудудда жойлашгани, қаҳратон қишнинг жазирама иссиқ ёз билан алмашиниши, баҳор билан кузининг шиддат билан келиши ва кетиши ўзбек халқи феъл-атворида аниқлик ва ҳалимлик, қайноқ меҳр, меҳмондўстлик ва андишага ўхшайди. Маънавиятнинг миллий асосларининг ўзига хос жиҳатларидан яна бири жамият ҳаётининг, одамлар турмуш тарзининг кўпроқ анъана, урф-одатлар орқали бошқарилишидир. Қадимдан, Шарқда, жумладан халқимиз турмуш тарзида кўпгина анъаналар қонунлар даражасига кўтарилган. Барча маросимларда маҳалла аҳли иштирок этган. Минг йиллар мобайнида маҳаллалар чинакам миллий қадриятлар маскани, маънавият мактаби вазифасини адо этиб келмоқда. Ўзаро аҳиллик ва тотувлик, эҳтиёжманд, ёрдамга муҳтож кишилар ҳолидан хабар олиш, етим-есирларнинг бошини силаш, тўй-томоша, ҳашар ва маъракаларни кўпчилик билан бамаслаҳат ўтказиш, яхши кунда ҳам, ёмон кунда ҳам бирга бўлиш сингари анъаналар маҳалла муҳитида шаклланган ва ривожланган. Шу билан бирга, ҳаётда шундай одат ва эскидан қолган баъзи удумлар борки, уларни маънавиятнинг миллий-этник асослари, халқимизга хос азалий қадриятлар қаторига киритиб бўлмайди. Маънавиятнинг миллий асосларини сохталаштиришга олиб келаётган, урф-одатлар ниқоби остида тўй-ҳашам ва маърака-маросимларни катта дабдаба, базми жамшидларга айлантириш ҳолатлари ҳам учраб туради. Бунинг негизида баъзи бир кимсаларга хос бўлган шуҳратпарастлик, дабдабабозлик, ўзини кўз-кўз қилиш, нопок йўллар билан топган пули ва бойлигини сиғдира олмаслик каби иллатлар ва эски асоратлар намоён бўлади.

Халқимиз учун жамоа, маҳалла-кўй билан бирга ҳамоҳанг бўлиб яшаш, улар қаторидан чиқмаслик деган тушунча ниҳоятда қадрли. Сохта урф-одатлар одамлар елкасига машаққатли бир юк, аниқроғи, оғир мажбурият бўлиб тушади. Шу боисдан ҳам ҳозирги даврда улардан воз кечиш зарурати туғилмоқда. Бундан ташқари ҳозирги мураккаб дунёда Ўзбекистонни ўз таъсир доирасига тортишга уринувчи кучлар амалда бизни қадимги илдизларимиздан узиб ташлашга йўналтирилган маънавий тажовузларни кучайтирмоқдалар. Бундай кучлар бизнинг маҳаллий шароитимиз, анъана ва қадриятларимиз, минг йиллик тарихимизни, маънавиятимизнинг миллий-этник асосларини билмасдан туриб, ўз фикрини ўтказишга ҳаракат қиладилар. Бундай интилишлар негизида, албатта кимларнингдир манфаати туради. Жаҳон тарихи шундан далолат берадики, ўз миллий анъаналари, қадриятлари, томирлари ва асосларидан узилмаган, ўз қадр-қиммати ва ғурурини сақлай оладиган давлат ва миллат ўз мурод-мақсадига етади. Шу сабабдан ҳам истиқлол йилларида маънавий тикланишнинг ижобий, бунёдкорлик моҳиятини кучайтиришга қаратилган режа ва дастурлар ишлаб чиқилди. Ушбу дастурлар қайта тикланаётган маънавий меросга холис ёндашишга, энг муҳим, умуминсоний қадриятларни бойитадиган ҳамда жамиятни янгилаш талабларига жавоб берадиган, маънавий жиҳатдан ижобий аҳамиятга эга урф-одат, маросим, анъаналарни танлаб олиш заруратига асосланган.