Маънавиятнинг анъанавийлиги ва тадрижийлиги – аждодларнинг асрлар мобайнида тўплаган маънавий қадриятларини ворисийлик асосида авлодларга узатиш, маънавий меросда тарихий мезонлар ва ижтимоий ҳаёт талабларига мувофиқ тадрижий равишда мунтазам бойиб ёки янгиланиб борадиган жараёнларнинг намоён бўлишини ифодаловчи тушунча. Маънавиятнинг анъанавийлиги ва тадрижийлиги маънавий тафаккурнинг босқичма-босқич, даражама-даража ўсиши, анъанавийлик, яъни ворисийлик касб этиши сифатида вужудга келади. Халқнинг тарихий хотираси, маънавиятига ҳурмат билан қараш, аввало, маънавиятга айланган анъана ва маросимларда ўз ифодасини топади. Одамлар турмуш тарзи, моддий ва маънавий ҳаёти ривожланиш жараёнида муайян ижтимоий тартиб-қоидалар, ахлоқ меъёрлари, урф-одат, маросим ва бошқа анъана сифатида ўзини намоён этади. Маънавиятнинг анъанавийлиги ва тадрижийлигини:

а) ижтимоий-тарихий ҳодиса;

б) жамият ҳаётидаги жараёнларнинг таркибий қисми;

в) кишиларнинг моддий, маънавий ҳаёти ва фаолиятини белгилаш мезони;

г) жамият ва одамларни бошқаришнинг омилларидан бири сифатида тавсифлаш мумкин. Шу маънода маънавиятнинг анъанавийлиги ва тадрижийлиги ёшларни тарбиялаш, уларга кекса авлод ҳаётий тажрибаларини ўргатиш воситаси ҳамдир.

Ҳар бир даврнинг ўз маънавият тизими бўлиб, у вақт ўтиши билан ўзгариб, мазмунан бойиб боради, баъзи шакллари трансформацияга учрайди, айримлари йўқолади, янгилари шаклланади. Бу жараёнлар бирданига эмас, аста-секин, тадрижий равишда юз беради. Шунингдек, бир замоннинг маънавияти иккинчисига мос келмаслиги ҳам мумкин. Улуғ аждодларимизнинг зардуштийлик ёки буддавийлик негизида шаклланган маънавиятидан ислом негизида шаклланган маънавияти муайян даражада фарқ қилади. Халқимизнинг бугунги кундаги маънавияти эса шўро тузуми давридаги маънавиятдан ажралиб туради. Маънавий меросни чуқурроқ ва кенгроқ ўрганиш, маънавий қадриятларга янги мазмун бағишлаб, қайта тиклашдан кўзланган мақсад ўтмишга сиғиниш эмас, балки маънавиятнинг миллий-этник асосларига суяниб, ундан фойдаланиб олға силжиш, тараққиётнинг янги босқичига чиқишдир. Бугун халқимиз маданий меросига умуминсоний ва миллий қадриятларни ўзлаштириш, маънавиятни юксалтиришга фойдаси тегувчи маънавий бойлик сифатида, халқнинг асрий маънавий тажрибаси, анъаналарини билиш, тадрижий давом эттириш, ривожлантириш нуқтаи назаридан ёндашилмоқда.

Маънавиятнинг анъанавийлиги ва тадрижийлигига илмий ёндашувнинг мезонлари – ўтмиш қадриятларига ҳурмат, инсонпарварлик, ватан парварлик, халқчиллик, тараққийпарварликдан иборат бўлиб, улар умуминсоний характерга эга. Одатда, давр талабига жавоб бера олмай қолган удум, расм-русум ва анъаналар унутилиб, ўтмишга айланади. Маънавиятнинг анъанавийлиги ва тадрижийлиги инсон фаолиятининг ҳамма соҳаларида намоён бўлади. Бу борада маънавий ҳодисаларни асосан икки турга бўлиш мумкин: а) анъанага айланган хайрли (бунёдкор) маросимлар, ишлар, фаолият йўналишлари. Бундай маънавият шакллари ижтимоий тараққиёт, миллий равнақ ва инсон камолоти учун муҳим аҳамиятга моликдир; б) ўтмишдан мерос қолган зарарли маросимлар, ишлар, фаолият йўналишлари. Булар ҳар доим инсон онги ва руҳини қашшоқлаштириб, унинг маънавий такомиллашувига, ижтимоий тараққиёт ва инсон камолотига тўсқинлик қилади. Тарихий жараёнлар, ижтимоий тараққиётнинг олға боришига, соғлом авлод равнақига хизмат қиладиган ҳамда муайян халқ оммасининг туб манфаатларига мувофиқ келадиган маросимлар, урф-одат, турмуш ва тафаккур тарзи хайрли, эзгу анъанавийлик воситасида ривожланади ва қадриятга айланади. Шу тариқа маънавий тараққиёт тадрижийлик қонунига мувофиқ содир бўлади.

Ҳеч бир давр маънавий мероси бутунича, тақлид тарзида бошқа даврга кўчмайди. Уни ҳар бир авлод ўз ҳаёти тажрибаси билан бойитади ёки янгилайди. Аммо, халқ руҳи, маънавияти, турмуш тарзида шундай маънавий асослар борки, уларни турли ижтимоий тўнтаришлар ҳам йўқ қилолмайди. Масалан, ўзбек халқида оилага садоқат, кексаларни иззат-ҳурмат қилиш, меҳмондўстлик, андишалилик, бағрикенглик фазилатлари шулар жумласидандир. Қадимдан юртимизда зардуштийлик, буддавийлик, насронийлик, яҳудийлик, ислом динлари ёнмаён яшаб келган, маънавият марказлари ҳисобланган шаҳарларимизда ибодатхона, масжид, черков, синагогалар ҳамжиҳатликда фаолият кўрсатган. Уларда турли миллат, элат ва динга мансуб бўлган халқлар, қавмлар ўз диний амалларини эмин-эркин адо этганлар, турли байрамларни биргаликда нишонлаганлар. Ўзбекистон тарихининг энг мураккаб, зиддиятли, оғир даврларида ҳам юртимиздаги мавжуд дин вакиллари орасида диний асосда можаролар бўлмаган. Бу – халқимизнинг бағрикенглик борасида катта тажрибага эга бўлганидан далолатберади. Бу улкан маънавий анъана тадрижий равишда ривожланиб, истиқлол даврида ҳам тараққиёт ва барқарорликка хизмат қилмоқда. Демак, маънавий меросда минг йиллар қаърига бориб тақаладиган миллий-этник асос, тарихий-маънавий ўзак ва ижтимоий ҳаёт талабларига мувофиқ тадрижий равишда доим бойиб ёки янгиланиб борадиган устки қатламлар мавжуд. Худди шунингдек, маданий меросда ўз даври учун фойдали, қолган давр талабларига тўғри келмайдиган жиҳатлар ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Аслида тарихийлик билан замонавийлик, эскилик билан янгилик, инкор билан ворислик ўртасидаги очиқ ёки яширин жараёнлар ижтимоий тараққиётнинг асосини ташкил этади. Зиддиятни инкор этиш, тараққиётни ҳам инкор этишдир. Бу зиддиятни батамом бартараф этиш мумкин эмас, аммо уни тадрижий равишда маънавий тараққиётга йўналтириш мумкин.

Маънавиятнинг анъанавийлиги ва тадрижийлиги ўзини шахс, ижтимоий гуруҳ, элат, миллатнинг кундалик ҳаёти, яъни турмуш тарзида ҳам ифода этади. Турмуш тарзининг моҳияти, мазмуни ва намоён бўлиш шакллари кишиларнинг моддий ва маънавий ҳаёти, меҳнати, соғлиги, хулқ-атвори билан белгиланади. Муайян элат ва миллатнинг моддий ва маънавий ҳаёти уларнинг яшаш жойлари билан боғлиқ ҳолда шаклланади ва даврлар мобайнида янгиланиб, тадрижий равишда ўзгариб боради. Халқимиз қадим-қадимдан ўз ҳаёти ва фаолиятида катталарга ҳурмат, камтарлик, меҳнатсеварлик, меҳмондўстлик, бағрикенглик, софдиллик сингари фазилатлар тарбиясига алоҳида эътибор бериб келган. Бундай фазилатлар миллий урф-одат ва анъаналарда, кундалик ҳаёт тарзи, миллатлараро, динлараро муносабатларда, умуман олганда маънавиятда акс этади. Халқимиз ҳаётида одоб-ахлоқ меъёрлари асосидаги расм-русумлар, одатлар ва анъаналарнинг ўрни ва роли беқиёсдир. Ўзбек халқи азалдан жамоа бўлиб яшаб, маҳалла, қўшничилик удумига қатъий риоя қилиб келмоқда. Оилада туғилган ҳар бир чақалоққа эзгу ният билан исм қўйилган, саводини чиқариш, маънавиятини ўстириш учун устоз-муаллим қўлига топширилган. Фарзандларини юксак маънавиятли, ҳунарли ва уй-жойли қилиш отаоналар фаолиятининг энг муҳим вазифасига айланган. Одамлар, хусусан, ёшлар юриш-туриши, улар амал қиладиган тамойиллар ҳамиша жамоа диққат-эътибори, назарида бўлган. Азалдан келаётган мана шу тамойиллар маънавиятнинг анъанавийлиги ва тадрижийлигининг асосий мезонлари сифатида бугунги кунда ҳамжамиятимизнинг маънавий юксалиши, юртимизда истиқомат қилаётган барча миллат ва элат вакиллари баҳамжиҳат яшаши ва меҳнат қилиши, фарзандларимизни баркамол инсонлар қилиб тарбиялашга хизмат қилиб келмоқда.