Маънавият қонунлари – маънавий соҳага хос нарса ва ҳодисалар, воқеа ва жараёнлар ўртасидаги доимий ва такрорланиб турувчи узвий алоқадорликни, инсоннинг жамиятдаги ўрни ва аҳамиятини, ҳаётнинг маъно-мазмунини белгилаб берувчи йўл-йўриқлар, қонун ва қоидалар мажмуини англатувчи тушунча. Мазкур қонунлар хилма-хил тарзда, турли шаклларда намоён бўлса-да, жамиятдаги талаблар, яшашнинг қонун-қоидалари, инсон умрининг мазмуни ва ҳаёт мезони сифатидаги аҳамиятини сақлаб қолаверади. Бу борада маънавий ва моддий ҳаёт уйғунлиги, маънавиятнинг инсон ва жамият билан узвий алоқадорлиги, маънавий ҳаётнинг ижтимоий тараққиётга боғлиқлиги қонунлари муҳим аҳамиятга эга.

Маънавий ва моддий ҳаёт уйғунлиги қонунининг мазмун-моҳияти ва намоён бўлиш хусусиятлари моддий ва маънавий оламнинг уйғунлиги, жамиятдаги ҳар қандай тараққиёт, ўсиш ва ўзгаришларнинг заминида ана шу икки омилнинг узвий алоқадорлиги ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга эканлигига асосланади. Маълумки, инсон ва жамият ҳаётида моддий ва маънавий асослар бир-бирига нисбатан қандай ўрин тутиши, уларнинг қайси бири устуворлиги тўғрисида хилма-хил қарашлар ва ёндашувлар мавжуд. Ҳозиргача баъзилар руҳий оламни, маънавиятни бирламчи деб билсалар, бошқалар эса моддийликни асосий ўринга қўядилар ва шу асосда материализм ва идеализм каби оқимлар ҳам шаклланган. Аслида моддий эҳтиёжларни инсоннинг руҳий оламига қарама-қарши қўйиш, уларнинг бирини устун деб билиш, бошқасини эътиборга олмаслик масалага бир ёқлама қарашнинг яққол ифодасидир. Бундай бир ёқлама ёндашув ҳаёт талабига жавоб бермайди, албатта. Маънавий ва моддий ҳаёт уйғунлиги қонуни эса бундан фарқ қилади, у биз яшаётган ҳаётни ягона ва яхлит воқелик сифатида тушуниш имконини яратади, инсон, миллат ва давлатлар ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Айнан ана шу қонунга кўра, моддийлик дея маънавиятни, маънавият деб моддийликни унутиш, уларнинг бирини мутлақлаштириш, бошқасининг аҳамиятини инкор қилиш ҳаётда ниҳоятда катта йўқотишларга, ижтимоий бўҳронларга олиб келиши мумкин. Кейинги йиллардаги молиявий кризислар бунинг яққол далили бўлиб, фақат бойлик орттириш, фойда олиш илинжида инсоф ва диёнатни, юксак маънавият тамойилларини унутиш қандай аянчли оқибатларга сабаб бўлишини исботлайди.

Маънавиятнинг инсон ва жамият ҳаёти билан узвий алоқадорлиги қонуни ҳам юқорида қайд қилинган асарда асослаб берилган. Ушбу қонун муайян миллат, жамият ва давлат ҳар бир тараққиёт босқичида шу даврга хос иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ривожланиш тамойилларига эга бўлгани сингари, ўзига мос келадиган маънавий, маърифий ва ахлоқий тартиблар ҳамда тамойиллар тизимига эга бўлишининг тарихий зарурат эканини ифодалайди. Ҳақиқатан ҳам, инсон ва жамият ҳаётини маънавиятсиз тасаввур этиб бўлмагани каби, маънавиятни ҳам инсон ва жамиятдан ажратиб бўлмайди. Жамиятдаги ўзгаришлар муқаррар равишда маъятга, маънавиятдаги ўзгаришлар эса жамиятга ўз таъсирини ўтказиши шубҳасиз. Инсоният тарихи ва тараққиётига мазкур қонун нуқтаи назаридан қараш ҳар бир даврнинг тузилишига муайян маънавий қадриятлар тизими мос келишини ва бу тизим ижтимоий воқеа-ҳодисалар билан боғлиқ тарзда намоён бўлишини кўрсатади. Ғоявий, ахлоқий, маданий, маърифий ва бошқа соҳаларга алоқадор тушунча ва тамойиллар ҳам ушбу тизимда ўзига хос ўринни эгаллайди, улар орасидаги фарқ, тафовут ва муносабатлар эса тизимдаги умумий ўзгаришларга боғлиқ бўлади.

Маънавий ҳаётнинг ижтимоий тараққиётга боғлиқлиги қонуни маънавиятнинг ўтмишдан келажакка томон ривожланиш жараёнидаги тарихийлик ва замонавийлик, инкор, ворислик ва янгиланишнинг узлуксизлиги ва давомийлиги билан боғлиқ тамойилларининг мазмун-моҳиятини ифодалайди. Ушбу қонуниятга кўра, тараққиёт жараёнида бир ривожланиш босқичидан бошқасига ўтилганида иқтисодий, сиёсий ва маданий соҳаларда ўзгариш бўлгани сингари, маънавият соҳасида ҳам янгиланиш рўй беради. Бунда барча маънавий мезонлар бутунлай йўқолиб кетмайди, балки янги даврнинг ижтимоий тузилишига ва замон талабларига мос келадиган, эскидан фарқ қиладиган янги маънавият тизими шаклланиши заруратга айланади. Бундай ҳолатларнинг узлуксиз такрорланиши эса маънавиятнинг ижтимоий воқелик ва тараққиёт билан боғлиқлигини ифодалайдиган қуйидаги муҳим хулосага келиш имконини беради: муайян ижтимоий воқеликка (яъни, инсоният тараққиётининг бирон бир даврига, жамиятнинг ривожланиш босқичига ёки давлат шаклига) муайян маънавий тушунча ва тамойиллар тизими мос келганидек, ўзгарган ижтмоий воқеликка ҳам ўзгача маънавият тизими мос келади. Шу маънода, ҳар қандай миллат ва жамият ўзига хос ва мос маънавий қадриятлар тизимини яратиши, уни такомиллаштириб бориши, турли маънавий хуружлар ва таҳдидлардан муттасил ҳимоя қилиши лозимлиги инсоният ҳаётининг абадий қонунидир. Ижтимоий воқелик ёки маънавий ҳаётдаги ўзгаришлар бир-биридан қисман илгарилаб кетиши ёки орқада қолиши ҳам мумкин, аммо бу мазкур қоиданинг бутунлай бузилиши, дегани эмас. Ана шу қоида маънавий ҳаётнинг ижтимоий тараққиёт билан боғлиқлик қонунининг асосий мазмун-моҳиятини ифодалайди.

Шунингдек, маънавий ҳаётнинг ғоя, мафкура, ахлоқ, маданият, маърифат ва бошқалар билан боғлиқ хусусий соҳаларга доир бир қатор қонун ва тамойиллари ҳам бор. Улар юқорида кўрсатилган қонунлар билан бирга маънавиятга хос қонун-қоидалар тизимини ташкил қилади ҳамда шу соҳадаги нарса ва ҳодисалар, воқеа ва жараёнлар орқали намоён бўлади. Мазкур тизимни ҳозирги замондаги ўзгаришлар билан боғлаб ўрганиш нафақат назарий, балки амалий жиҳатдан ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бу айниқса ҳозирги даврда жаҳонда ва Ўзбекистонда рўй бераётган ўзгаришларнинг маънавият соҳасидаги хусусиятларини билиб олиш, қўлга киритилган илмий далилларни тажрибада қўллаш, мазкур йўналишдаги вазифаларни аниқлаш, зарур чора-тадбирларни белгилаш имконини беради.