Маънавият категориялари – инсон камолоти ва жамият тараққиётининг асосини ташкил этадиган маънавий мезонлар ва тамойилларни, шу соҳага хос нарса ва ҳодисалар, воқеа ва жараёнларни акс эттирадиган энг муҳим ва умумий тушунчалар тизими. Бу тушунчалар маънавиятнинг мазмун-моҳиятини, унинг бошқа соҳалардан фарқини, ўзига хос хусусиятлари ва намоён бўлиш шаклларини яққол ифодалайди. Улар шу соҳадаги нарса ва ҳодисаларнинг айрим, алоҳида жиҳатларини эмас, балки умуман инсоннинг маънавий ва руҳий оламига, ғоя, ахлоқ, маърифат, маданият, дин ва бошқага хос умумий белгилар, алоқалар ва муносабатларни ҳам акс эттиради. Маънавият категориялари маънавий ҳаётни чуқур ва мукаммал ифодалаши, унинг барча соҳаларида амал қилиши билан бу борадаги оддий тушунчалардан фарқ қилади. Шу туфайли ушбу соҳага алоқадор ҳар бир аниқ тушунчанинг хусусияти ва белгиларини англашда маънавият категорияларига асос ва мезон сифатида мурожаат этилади.

Категорияларнинг мазмун-моҳиятини тўғри тушуниш ва уларни таснифлаш, ҳар бир фан, қолаверса, инсоният ҳаёти ва ижтимоий тафаккур ривожи учун ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Маълумки, категорияларни тарихда биринчи бўлиб, Аристотель таърифлаб берган ва бу ижтимоий фикр тараққиётида муҳим роль ўйнаган. Ўша даврдан бошлаб фалсафа ўз қонунлари, тамойиллари, категория ва тушунчаларига эга бўлган фанга айланган. Бу масалага кўплаб мутафаккирлар ва атоқли файласуфлар ҳам катта аҳамият берганлар. Масалан, Абдулла Авлоний «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» китобида инсонга хос хислат ва ва фазилатларни «Яхши хулқлар» ва «Ёмон хулқлар»га ажратган, уларни миллий педогогика нуқтаи назаридан тавсифлаган. Аммо маънавиятшунослик ҳозиргача алоҳида фанга айланмагани учун унга хос қонун ва категориялар, тушунча ва тамойиллар умумий тизимга келтирилмаган эди.

Ҳозирги замон илм-фанида бу масала ҳал қилинди. Маънавият категорияларининг мазмун-моҳияти, намоён бўлиш хусусиятлари ва шаклларини муайян тизим сифатида тавсифлаш учун назарий-методологик асослар яратилди. Маънавият категорияларининг ҳар бири узоқ тарихий жараёнлар натижасида шаклланган ва инсоният ҳаёти ҳамда жамият тарақиёти учун муҳим аҳамият касб этган кенг маъноли тушунчалардир. Маънавият, ғоя, мафкура, маданият, маърифат, дин, ахлоқ, нафосат бу соҳадаги асосий категориялар тизимини ташкил қилади. Шунингдек, инсонга хос руҳият, унинг қалби ва онги, маънавий қиёфаси, ҳис-туйғулари ва кечинмалари мажмуи ҳам ана шу тизим доирасига киради. Ушбу категориялар инсоният тарихи ва жамият тараққиёти жараёнида бирданига ва бир йўла шаклланиб қолмаган. Шубҳасиз, инсоният узоқ давом этган тарихий жараёнда маънавий ҳодиса ва нарсаларга хос хусусиятлар ва белгиларни чуқурроқ англаб, улардаги жузъий ва умумий томонларини муттасил ўрганганиб борган. Ана шу асосда эзгулик, яхшилик, адолат, дўстлик, бағрикенглик, меҳр-оқибат, садоқат, вафо, эътиқод, иймон каби кўплаб тушунчалар шаклланган. Улар инсон камолоти, жамиятнинг маънавий ҳаётида муҳим аҳамият касб этиб бораверган. Шу маънода маънавият категориялари инсоннинг ҳаёт ҳодисалари ва улар билан боғлиқ воқеликнинг моҳиятини, умрнинг мазмуни ва маъносини, ўзининг жамиятдаги ўрни ва қадр-қимматини муттасил англаб бориши натижасида шаклланган тушунчалардир.

Тарихий ривожланиш жараёнида (объектив тарзда), жамият ва кишиларнинг талаб-эҳтиёжлари натижасида (субъектив тарзда) маънавият категориялари шаклларидан гоҳ бири, гоҳ бошқаси умумий тизимнинг марказига, ҳаётнинг олдинги поғонасига чиқади: юртда душманлар ҳукмронлик қилганида – озодлик, мустақиллик, диктатура даврида – эркинлик, Ватан мустақиллигига хавф туғилганида – ватанпарварлик, миллий ўзликни англаш ва миллий уйғониш даврида – тарихий ва маданий меросни ўрганишга интилиш, уруш шароитида тинчлик ва барқарорликка эҳтиёж кучайиб боради. Шу тариқа ижтимоий жараёнлар ривожида маънавият категориялари маълум бир шаклининг долзарблиги, бошқасининг зарурлигини бир қадар хиралаштиргандай, уларнинг айримлари юксак маънавиятга яқинлашгандай, бошқалари эса ундан узоқлашгандай бўлиб туюлади. Маънавият категорияларининг намоён бўлиш шакллари орасида ўз аҳамиятини, ижобийлик ҳамда фойдалилик хусусиятларини доимо сақлаб қоладиганлари ҳам бор: инсон вужудининг тириклиги, унинг умри ва ҳаёти, сиҳат-саломатлиги, соғлом насл ва авлодлар ворислиги, ижтимоий фаолияти ва муносабатлари, меҳнати, билими, муомаласи ва бошқа, булар инсон ва жамият бор экан ўзининг ижтимоий аҳамиятини сақлаб қолаверади, уларнинг қарама-қаршиси бўлган ўлим, касаллик, маъносиз ҳаёт кечириш, билимсизлик ва бошқалар ҳам тарихий жараёнларнинг доимий ҳамроҳидир.

Тараққиётга интилиш бор экан – таназзул ва бошқа иллатлар инсониятни доимо таъқиб қилади. Юқоридаги ижобий категорияларнинг аҳамияти ҳам уларга тескари бўлган жиҳатларга нисбатан солиштириб аниқланади. Маънавият категорияларининг энг олий шакллари идеал-категориялар сифатида қаралади. Жамият тарихининг ҳамма даврларида одамлар эзгу идеалларга интилиб, уларга эришишни орзу қилиб яшайди. Кундалик ҳаётда ва илмий адабиётларда энг олий идеал-категорияларга нисбатан бир қатор ибора ва тушунчалар кенг қўлланади: маънавий ва ахлоқий покликнинг умумий белгиси – яхшилик; нафосат белгиси – гўзаллик; билимларимиз ва фан ютуқларининг амалиётга мослиги – ҳақиқат, инсон ҳуқуқларининг олий ифодалари – эркинлик ва тенглик; сиёсатнинг тўғрилиги – адолат, одамлар ўртасидаги ижобий муносабатлар – дўстлик; энг ҳокисор ва беғараз туйғулар асосидаги қалбларнинг боғланганлиги – муҳаббат, орзу-умидларга эришганлик – бахт-саодат, ўз юртини севмоқ ва ардоқлаш – ватанпарварлик ва ҳоказо. Ушбу идеал-категориялар ва уларга нисбатан тескари маънони англатадиган ёмонлик, жаҳолат, ёлғон, эрксизлик, тенгсизлик, адолатсизлик, душманлик, нафрат, хиёнат ва бошқа ҳаётда муайян тарзда намоён бўлади.

Маънавият категориялари тизимини тавсифлашда ахлоқ, маданият, ғоя, мафкура, маърифат ва дин билан боғлиқ бошқа кўплаб хусусий тушунчаларни ҳам назардан қочирмаслик лозим. Улар маънавият категориялари тизимининг таркибий қисми бўлиб, маънавият категориялари ушбу тушунчалар учун умумий мезон вазифасини бажаради. Маънавият категориялари бир томондан, инсон тафаккури муҳсули, иккинчи томондан, маънавий воқеа ва ҳодисаларнинг инсон миясида акс этиш натижаси, учинчидан эса инсон онгини воқеликка яқинлашиши ва дунёни билиш воситасидир. Маънавият категориялари маънавий ҳаёт ҳодисаларини англашда назарий ва методологик аҳамият касб этади. Бунда маънавият категорияларилар биринчидан, инсоннинг жамиятдаги ҳодисалар моҳияти ва мазмунини, уларга хос қонуниятларни англаш жараёнида эришган билимларининг натижаси, иккинчидан, ҳаётни яна ҳам чуқурроқ билиш ва унинг сирлари ҳамда қонуниятларини очишда қўлланиладиган муҳим илмий воситалар ҳисобланади. Уларни бир-биридан ажратиб ёки мутлақлаштириб юбориш нотўғри. Чунки, маънавиятнинг ўзи бир бутун, яхлит ва кўп қиррали ижтимоий ҳодиса бўлганидек, маънавият категориялари ҳам ўзаро алоқадорликда намоён бўлади. Илм-фаннинг вазифаси уларни бир-биридан фарқлай олиш ҳамда умумий алоқадорлик ва бир бутунликда тадқиқ этиб, маънавиятнинг хусусият ва белгиларини очиш, амалиётда унинг имкониятларидан ижодий фойдаланишга кўмаклашишдан иборатдир.

Илмий-назарий ва методологик нуқтаи назардан олганда, маънавият категориялари объектив мазмунга эга бўлиб, маънавий ҳодисалар ва жараёнлар туфайли рўёбга чиқади, намоён бўлади, ҳаётнинг ўзига хос хусусиятлари, томонлари, белгиларини ифодаловчи воқелик сифатида инсон тафаккурида акс этади. Уларнинг ҳар бири маънавият йўналишидаги барча фанлар учун илмий-методологик аҳамиятга эга бўлган умумий категориялар ҳисобланади. Хуллас, маънавият категориялари моддий оламдан, унинг тушнчаларидан тубдан фарқ қилади. Кўп ҳолларда уларнинг баҳоси ва қийматини аниқ рақамларда ифодалаш қийин, уларга хос хусусият ва қадрли жиҳатларни муайян фоизлар ва кўрсаткичлар билан ўлчаб бўлмайди. Бу борада ушбу тушунчаларнинг қадри, инсон ва жамиятга таъсири муҳим аҳамият касб этади. Аслини олганда маънавият категорияларининг аниқ формуласи, конкрет тимсолини топиш қийин, уларнинг мазмун-моҳияти, қадри ва аҳамиятини кўпроқ қиёслаш ва таққослаш орқали билиб олиш мумкин. Шу маънода маънавият категориялари инсон ҳаётининг ажралмас қисми, жамиятда амалга ошаётган ўзгаришлар ва жараёнларнинг ҳақиқий мезони, башарият доимо интилиб яшайдиган мақсад ва идеаллар мажмуи, ҳамма замонлар учун уларнинг мазмун-моҳиятини белгилайдиган энг муҳим умуминсоний қадриятларнинг ифодаси бўлиб қолаверади.