Маънавият ва маърифат уйғунлиги – 1) маънавиятнинг маърифий жараёнлар билан узвий алоқадорлигини, инсон маънавиятининг у томонидан ўзлаштириладиган билимлар, амалий тажриба ва кўникмалар ҳосил қилиниши, шахснинг илмий-ижодий камолоти билан боғлиқлигини ифодаловчи тушунча;

2) муйаян шахс, ижтимоий гуруҳ, жамият ва давлат ҳаётига хос фаолиятда, урф-одат ва анъаналарида, таълим-тарбия тизимида маънавий омилларнинг билим ва тафаккур ривожи билан муштараклигини ифодаловчи тушунча.

Маънавият ва маърифат уйғунлиги ўзбек халқининг кўп минг йиллик тарихи даврида доимо унинг энг кучли ўзига хос хусусияти бўлиб келган. Чунки, қадим-қадимдан Ўзбекистон цивилизациясининг асоси, пойдеворини маънавият, маърифат ва ахлоқ қадриятлари ташкил этган ва бу тушунчаларни бир-биридан ажралган ҳолда тасаввур қилиб бўлмайди. Маънавият ва маърифат уйғунлиги жамият, халқ камолотининг бош омилларидан бири ҳисобланади. Маърифат ҳам ўз навбатида маданият, маънавият тушунчалари билан чамбарчас боғлиқ, улар уйғун равишда қўлланади. Чунки, маърифат-маънавиятга олиб келадиган йўл, уни шакллантирувчи воситадир. Маънавият ва маърифат уйғунлиги тарихи жамият тарихининг ажралмас таркибий қисми ҳисобланади.

Маънавият ва маърифат уйғунлиги маънавий қарамликни бартараф этувчи куч, у инсонга ақлий, руҳий қувват бахш этадиган омил сифатида намоён бўлади. У кишиларни жаҳолат чангалидан қутқаради, бузуқ, ёмон, гуноҳ ишлардан қайтаради, эзгу хулқ ва одоб эгаси бўлишга кўмаклашади. Фақатгина чинакам маънавият ва маърифат уйғунлигига эришган одам инсон қадри, миллат қадриятлари, бир сўз билан айтганда, ўзлигини англаш, эркин ва озод жамиятда яшаш, мустақил давлатимизнинг жаҳон ҳамжамиятида ўзига муносиб, обрўли ўрин эгаллаши учун фидойилик билан курашиши мумкин. Шу сабабга кўра, маърифатли кишилардан ташкил топган жамият равнақ топади, келажаги порлоқ бўлади. Масалан, соҳибқирон Амир Темур замонида халқимиз маънавият-маърифат борасида жаҳонда донг таратгани бежиз эмас. Маънавият сермазмун тушунча бўлиб, маориф уни ёйиш, кишилар онги ва қалбига сингдириш воситасидир. Маънавиятни ҳаётга сингдириш фақат маориф орқалигина эмас, маърифат ўчоқлари, турли ижодий уюшмалар, ташкилот, муассасалар, ОАВ ва бошқа тизимлар орқали амалга оширилади. Бу эса маънавият ва маърифат уйғунлигини таъминлайди, халқ маънавияти ва маърифатининг юксалишига имкон беради. Маънавият ва маърифат уйғунлиги йўлида ҳар ким ўз иқтидори, истеъдоди, қобилияти, интилишига яраша маълум бир даражага эришади. Аммо, маънавий камолот жамиятда фақат тор доирада қолиб кетса, маънавий-маърифий даража умумижтимоий ижобий, илғор ҳаракатларга чорловчи ўзгаришларга олиб келмаса, ҳаёт уйғунлиги, мувозанати бузилади. Шу сабабга кўра маърифат тарқатиш йўли билан сиёсат ва иқтисод соҳаларида умумижтимоий ўзгаришлар содир бўлишига эришиш маънавият аҳлининг масъулияти, маънавият, маърифатни тарғиб-ташвиқ этиш ҳар бир зиёлининг виждон ишидир. Чунки чинакам маърифатли инсонларгина ўз юртини тараққий топтиришга, уни кўз қорачиғидек асраб-авайлашга, дунёда ўзига муносиб ўрин эгаллашга қодир бўлади. Бу эса устоз ва мураббийлар, ота-оналар, бутун жамият зиммасига катта масъулият юклайди. Ёшларга таълим-тарбия берадиган, уларни маънавият-маърифатга чорлайдиган устозлар ҳурматини жойига қўйиш, уларга муносиб шароит яратиб бериш – энг долзарб вазифалардан бирига айланди. Шу билан бирга, бу соҳада муаммолар ҳам йўқ эмас. Шўро замони асоратлари, ўша давр тарбияси ҳамон мияси, онгу шуурида сақланиб келаётган айрим амалдорлар фаолияти ижтимоий, сиёсий, иқтисодий соҳалардаги ислоҳотларга тўсиқ бўлмоқда.

Буюк маърифатпарвар Абдулла Авлоний: «... Маърифатли халқ шижоатли бўлур. Шижоат қалбнинг матонатидан, руҳнинг саломатлигидан иборатдир. Маорифдан, фунундан ва маданиятдан маҳрум бўлган халқ жаҳолат панжаларининг орасида хамир каби эзилгандек, аъфоли замирида ҳам ўз нафсининг ёқасини бўшата олмас... Зероки, жаҳолат ва қўрқинч, фақир ва муҳтожликдан зиёда даҳшатли бир мусибатдир», деган эди. Афсуски, собиқ Иттифоқ замонида халқимиз ана шундай гирдобга тушиб қолган эди. Мустамлака тузуми қолдирган оғир асоратларни бартараф этишнинг асосий шартларидан бири жамиятда маънавият ва маърифат уйғунлигига эришишдир. Чунки, маънавият ва маърифат уйғунлиги – қуллик тафаккурининг кушандаси, у маънавий қарамлик, қўрқув ва ҳадикни бартараф қилади, инсонга беқиёс илоҳий қудрат, мислсиз салоҳият ато этади. «Иқтисодий ислоҳотларни ҳал этиш мумкин. Халқнинг таъминотини ҳам амаллаб туриш мумкин. Аммо маънавий ислоҳотлар, қуллик ва мутелик исканжасидан озод бўлиш, қадни баланд тутиш, ота-боболаримизнинг удумларини тиклаб, уларга муносиб ворис бўлиш – бу дунёда бундан ортиқроқ ва бундан шарафлироқ вазифа йўқ». Юртбошимиз томонидан истиқлолнинг дастлабки йилларидаёқ илгари сурилган бу фикр халқимизни маърифий уйғоқликка чорлаш йўлидаги даъват сифатида янграган эди. Юртимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида жамиятимиз озод ва эркин истиқбол сари юз тутди, маънавият ва маърифатни ривожлантириш давлат сиёсатининг энг устувор йўналишига айланди. Чунки, инсоннинг, халқнинг, жамиятнинг ва давлатнинг куч-қудрати фуқароларнинг маънавий-маърифий даражаси билан баҳоланади.