Маънавият (арабча маъно, маънолар мажмуаси) – моддий ҳаёт билан доимо ёнма-ён юрадиган, инсон, халқ ва жамият ҳаётининг ажралмас қисми бўлган ижтимоий ҳодиса; илмий-фалсафий тушунча. Ҳозирги илм-фанда маънавият «Маънавиятшунослик», «Маънавият асослари», «Маънавият тарихи ва назарияси», «Ахлоқшунослик», «Нафосатшунослик» каби фанларнинг асосий категорияси ҳисобланади. «Маънавият» тушунчасининг илмий, фалсафий, адабий тафаккурда ёки оддий халқ тилида қўлланиб келаётган кўплаб таърифларини келтириш мумкин. Улар мазмун-моҳияти жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади. Айни ҳол бу тушунчанинг ўзига хос ривожланиш эволюциясини акс эттиради ва унинг кенг маънога эга эканидан далолат беради. Шу билан бирга, ўзида жуда чуқур ва кенг қамровли маъно-мазмунни мужассам этган бу тушунчага ҳар қайси маърифатли инсон ўзининг ҳаётий қарашлари, шахсий эътиқоди, онгу тафаккури ва дунёқарашидан келиб чиққан ҳолда турлича таъриф бериши мумкин. Шунинг учун ҳам бу масала бўйича илмий адабиётларда, кундалик матбуотда бир-биридан фарқ қиладиган фикр-мулоҳазаларни учратганда, уларни ҳар қайси муаллифнинг ўзига хос дунёқараши, мушоҳада тарзи ифодаси сифатида қабул қилиш ўринлидир.

Маънавият тушунчасининг мазмуни бугунги кунда фақат «маъни», «маъно» деган сўзлар доирасида чегараланиб қолмайди. Нега деганда, инсонни инсон қиладиган, унинг онги ва руҳияти билан чамбарчас боғланган бу тушунча ҳар қайси одам, жамият, миллат ва халқ ҳаётида ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайдиган даражада алоҳида аҳамият касб этади. Собиқ иттифоқ даврида маънавият масаласи эътибордан четда қолган эди. Ўша даврда уни яхлит ҳодиса сифатида талқин эта олмаслик бу тўғрида умумий тасаввур ҳосил қилиш имконини бермас эди. Ҳозирги даврда маънавиятга эътибор кучайди, маънавий қадриятларимизни тиклаш ва асрабавайлаш устувор вазифага айланди. Бу борада кенг кўламли ҳам амалий, ҳам назарий ишлар амалга оширилди. Мамлакатимизда маънавият соҳасида собиқ иттифоқ давридаги ўта мафкуралашган фанлар ўрнига халқаро андозалар, умуминсоний қадриятлар ва миллий манфаатларимизга мос янги тизим шаклланди. Бизнинг мамлакатимизда «Маънавият» тушунчаси жамият ҳаётидаги ғоявий, мафкуравий, маърифий, маданий, диний ва ахлоқий қарашларни ўзида тўла мужассам этади. Шунинг учун ҳам бу мавзуда фикр юритганда, мазкур қарашларнинг барчасини умумлаштириб, кенг маънодаги «Маънавият» тушунчаси орқали ифода этиш мумкин.

Ғарб мамлакатлари, жумладан собиқ иттифоқ ўрнида шаклланган баъзи давлатларда маънавият алоҳида ҳодиса сифатида қаралмайди. У кўпроқ дин ёки ахлоққа алоқадор тушунча тарзида тушунилади. Гоҳида бу атамалар бир-бири билан тенглаштирилади, баъзи ҳолларда эса уларнинг иккаласи ҳам маънавиятнинг ўрнини боса олади, деган қарашлари илгари сурилади. Бундан ташқари, маънавият ахлоқ ёки диннинг таркибига киради, бинобарин, уни ана шу икки қадриятда мавжуд бўлган хусусиятлар мажмуи сифатида тушуниш мумкин, деган фикрлар ҳам учрайди. Айнан ана шундай ёндашувлар бу мамлакатларда маънавиятшуносликни алоҳида фанга айланмаганининг энг асосий сабаб ларидан биридир. Бизда эса бу борада бутунлай бошқача ҳолат кузатилмоқда, яъни тилимизда фақат маънавиятга доир дунёвий сўзлар, тушунча ва атамалар ниҳоятда кўп. Халқимизга хос маънавий қадриятлар таркибига кирадиган кўплаб тушунча ва атамаларни тўғридан-тўғри ўзга тилларга таржима қилиш қийин ва мушкул бир муаммо. Бу миллатимиз маънавий ҳаётининг нақадар бойлигини, халқимизнинг бошқаларга асло ўхшамайдиган бир қатор ўзига хос миллий-этник хусусиятлари мавжудлигини, тилимизда эса шу соҳага доир ўхшаши йўқ сўзлар борлигини англатади. «Шуни айтиш лозимки, бу тушунчалар кимдир шунчаки ўйлаб топган ширин калом, қулоққа ҳуш ёқадиган сўзлар эмас. Бундай тушунчалар асрлар мобайнида эл-юртимизнинг дунёқараши, маънавий ҳаётининг негизи сифатида вужудга келган, онгу шууримиздан чуқур жой олган буюк қадриятларнинг амалий ифодасидир».

«Маънавият» тушунчасига турли нуқтаи назарлардан ёндашиш мумкин. Лекин шу нарса аниқки, у маънавият соҳасининг қонун ва талаблари, тушунча ва тамойиллари, унинг ўзига хос хусусиятлари ва намоён бўлиш шаклларининг мазмун-моҳиятини ифодалайдиган кенг маъноли тушунча сифатидаги доимо ўз аҳамиятини сақлаб қолаверади. Бу борада маънавиятнинг қуйидаги жиҳатларига алоҳида эътибор бериш зарур:

–     жамиятдаги ижтимоий муносабатлар ва инсонлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни тартибга солувчи талаб ва қоидалар мажмуи;

–     маънавий қадриятлар, урф-одат ва анъаналар, идеаллар, эзгу ғоя ва мақсадлар тизими;

–     ахлоқ, маданият, маърифат, дин ва таълим-тарбия тизимидан иборат яхлит маънавий ҳодисалар мажмуи;

–     маънавий жараёнлар, инсоннинг ўзини ва ўзи яшаётган дунёни такомиллаштирувчи ижодий фаолияти ва унинг натижалари;

–     инсон камолоти, унинг маънавий қиёфасининг такомиллашув даражаси, шахсий – ахлоқий хусусиятлар ва маърифий фазилатлар мажмуи;

–     жамиятнинг барча соҳалари билан ўзаро алоқадор маънавий талаблар ва тамойиллар ҳамда инсон ҳаёти ва фаолиятини белгиловчи мезонлар тизими.

Маънавият инсоний хусусият ва фазилатлар мажмуи тарзида яна қуйидаги асосий жиҳатларнинг ўзаро алоқасига асосланади. Аввало маънавият – тақдирнинг эҳсони эмас, у асрлар давомида узлуксиз тараққиёт натижасида камол топган, халқимизнинг онгу тафаккурида озодлик, мустақиллик, она Ватан, меҳр-оқибат, ор-номус каби эзгу тушунчалар асосида шаклланган. Маънавият инсонга она сути, ота намунаси, аждодлар ўгити билан бирга сингади. Табиатга яқинлик, жонажон ўлканинг бениҳоя гўзаллигидан баҳраманд бўлиш маънавиятга озиқ беради, уни кучайтиради. Айни пайтда, маънавият одамзоднинг ота-онадан табиий тарзда, тўла-тўкис ва тўғридан-тўғри ўтмайдиган, балки унинг етук шахс сифатида шаклланиши ва таълим-тарбия жараёнида юзага келадиган ижтимоий фазилатлари мажмуи сифатида амал қилади. Бу фазилатлар инсоннинг моддий ва маънавий фаолиятида ҳам, бошқалар билан мулоқотида ҳам, жамият ва ўзгаларга муносабатида ҳам намоён бўлади. Яна бир жиҳати – маънавият инсоннинг яшаш ва фаолият усули, моддий ва маданий эҳтиёжлари, унинг тафаккури, дунёқараши, ахлоқий қиёфаси, ижодининг бутун рангбаранглигини қамраб оладиган ўзига хос ижтимоий ҳодиса сифатида амал қилади. Маънавиятга тааллуқли нарса ва ҳодисалар барқарор табиатга ва чуқур тарихий илдизларга эга, кундалик воқеа ва ҳодисалар эса ўз гарувчандир. Шу сабабли маънавият бу ҳодисаларга нисбатан муайян асос сифатида намоён бўлиб, уларнинг мазмун-моҳиятини, йўналиш ва хусусиятларини белгилайди. У кенг маънода турли ижтимоий ўзгаришларни боғловчи бўғин, инсон ва жамият ҳаётидаги янгиланишларнинг мақбул ёки мақсадга мувофиқ эмаслигини аниқлайдиган умумий мезон вазифасини ҳам бажаради. Бу эса муайян давр ва жамиятдаги ҳолатни, воқеа-ҳодисалар моҳиятини тўла-тўкис аниқлаш учун маънавият соҳасидаги ўзгаришларни диққат билан ўрганиш зарурлигини англатади. «Маънавият» тушунчасини таснифлашда умумий мезон бўладиган асосларга қараб, унга хос сифатлар мажмуини янада кенгайтириш мумкин. Бу борадаги ёндашувлар орасида илмий-назарий, фалсафий, аксиологик, этнологик, психологик, культурологик, теологик, эстетик, плюралистик қарашлар алоҳида ўрин эгаллайди.