Маънавий қарамлик – инсон ва жамият онгу тафаккурининг бўйсундирилиши, қарам этилиши, маънавий тамойилларнинг заифлашуви, мустақил ривожланиш имкониятларининг чеклангани, тараққиётдан ортда қолиш, ўзгаларнинг ғоявий-мафкуравий тазйиқи оқибатида содир бўладиган салбий ҳолат ва жараённи ифодаловчи тушунча. Маънавий қарамлик тушунчасини инсон, шахс, фуқаро, оила, миллат, халқ ва мамлакатга нисбатан қўллаш мумкин. Ундан кўзланган асосий мақсад устунликка эришиш, ўзгалардан ўз манфаатлари йўлида фойдаланишдир. Ана шундай хатарли жараённинг юзага келиши оқибатида шахс ўзлигидан, фуқаро мустақил фикр юритиш, ўз тақдирини ўзи ҳал қилиши, ҳақ-ҳуқуқларини талаб қилиш имкониятидан маҳрум бўлиши натижасида, оила, миллат, халқ ва мамлакат барбод бўлиши мумкин.

Маънавий қарамликнинг энг «нозик» жиҳати шундаки, у дунёқараш ва руҳият билан боғлиқ жараёндир. Ўзга давлатларга маънавий қарамлик ҳолатига тушиб қолган миллат сиёсий мустақилликни қўлга киритганидан кейин ҳам узоқ вақт давомида бу қарамлик асоратларидан қутулиши мураккаб кечади. Бу вазифани амалга ошириш эса жуда машаққатли бўлиб, вақт ва катта фидоийликни талаб этади. Зеро, қарамлик – бу ўзгалар хоҳиш-иродасига бўйсуниш, уларнинг кўрсатмалари билан ҳаёт кечириш демакдир. Шу маънода, маънавий қарамлик ўзгаларга маънан бўйсуниш, итоат қилиш, фикран ва қалбан мутеликка мубтало бўлишдир. Шахснинг маънавий қарамлиги ботиний салоҳият ва иймон-эътиқоднинг заифлиги, ироданинг мажруҳлигида намоён бўлади.

Миллатнинг маънавий қарамлиги эса унинг ўзлигини намоён этиш туйғусидан маҳрум бўлишига, охир-оқибатда ўзга миллатларга тобе бўлишига олиб келади. Маънавий қарамлик миллатни ҳалокатга маҳкум этадиган даҳшатли омил ҳисобланади. Мустабид тузум даврида халқимизнинг қадр-қиммати, шаъни ва номуси поймол этилгани, қўҳна тарихимиз ва муқаддас қадриятларимиз топталгани, тақдиримиз жар ёқасида турганини асло унутиш мумкин эмас. Босқинчилар ўзга мамтлар халқларини ўзига сингдириб юбориш учун ўз мафкураси ва ғояларини мажбуран жорий этиш, маданиятига шикаст етказиш, миллий тили, урф-одатлари ва қадриятларини оёқости қилишни ўз сиёсатининг асосий мақсади деб билган. Маданият ва маънавият, азалий қадриятларга зарба бериш халқларни жиловда ушлаб туришнинг энг самарали воситаси эканини истилочи ва босқинчилар яхши билган. Маданият, маънавият ва маърифати емирилган халқлар иймон-эътиқодидан маҳрум бўлиб, оломонла шув, сиёсий манқуртлик, бепарволик, лоқайдлик каби иллатлар авж ола бошлайди ва охир-оқибатда миллий ғурур, ифтихор, миллий қадриятлар аста-секин заифлашади. Ана шу омиллар туфайли муайян мамлакат ва унинг халқини мустамлакачилик кишанларида ушлаб туриш, итоаткор қулга айлантириш осон кечади. Масалан, Чингизхон ўлкамизга бостириб келганида ўз саркардаларига «Шаҳарларга нодон, иродасиз, аҳмоқ кишиларни бошлиқ этиб тайинланглар, уларни қўллаб-қувватланглар ва кўкларга кўтариб мақтанглар, маҳаллий халқларнинг ақлли, билимли, обрў-эътиборли кишиларини йўқ қилинглар» деб фармон берган экан.

Тарих шундай гувоҳлик берадики, ҳамма давр, ҳамма ерларда истилочилар босиб олинган мамлакатлар ҳудудларида ана шундай сиёсат юритган. Масалан, юртимизни тобе этишга уринган босқинчилар, хусусанн, чор босқинчилари сиёсати ҳам халқимизни бир неча минг йиллик тарихи, маданияти, урф-одатларидан маҳрум қилиш, руҳан, маънан майиб-мажруҳ қилиш кўзланган эди. Бу чуқур ўйлаб, узоқни кўзлаб ва режалаштириб қўйилган машъум сиёсат эди. Бу сиёсатнинг замирида чор ҳукуматининг манфаатини ҳар томонлама ҳимоя қилиш, мустамлака халқларни, жумладан, ўзбек халқини миллий ўзлигини англашдан буткул маҳрум қилиб, ўтмишини унутган, ватанпарварлик туйғусидан жудо бўлган, истиқболини кўролмайдиган авомга айлантириш муддаоси турган. Тарих, маънавият ва маърифат халқнинг ўз ўтмишини билиши ва истиқболини тушуниб етишига ёрдам беради, Ватанни севиш ва у билан фахрланишга даъват этади, душманларга, босқинчи ва мустамлакачиларга қарши муросасиз кураш олиб боришга, эрк ва адолат учун жасорат кўрсатишга ундайди. Тарихидан маҳрум халқ миллий жиҳатдан ўзини англаб ололмайди, тақдирга тан бериб яшашни ўзига эп кўради. Мустамлакачилар буни яхши англаганлар. Зеро, тарих – халқ маънавиятининг асосидир. Халқимиз ўтмишда сиёсий, иқтисодий жиҳатдан ўзгаларга қарам бўлди, аммо, қанчалик зўравонлик қилинмасин, маънавий қарам бўлмади. Худди мана шу омил миллатимизнинг мустақилликни қўлга киритишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ўзининг чуқур маънавий заминларига эга бўлган миллат руҳан, қалбан сергак бўлиши ва албатта, маънавий қарамликдан ўзини ҳимоя қилишга қодир экани тарихий тажрибада яна бир бор исботланди.

Маънавийлик ва моддийликнинг уйғунлиги – инсон ва жамият ҳаёти ва фаолиятида моддий ҳамда маънавий асосларнинг бир-бирига нисбатан мослиги, ўзаро алоқадорлиги ва боғлиқлигини ифодалайди. Бу борада «Иқтисодиёт жамиятнинг танаси бўлса, маънавият унинг жонидир» деган тамойил айни ҳаёт ҳақиқатини ифодалайди.