Маънавий ўзликни англаш – ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантиришга бел боғлаган халқимиз, айниқса, ёшларда юксак маънавиятни шакллантириш жараёнининг таркибий қисми, тарихий хотирани тиклаш, ўтмиш авлодларга муносиб бўлиш, улар қолдирган маънавий меросни асраб-авайлаш ва такомиллаштириш омили. Маънавий ўзликни англаш жамият ижтимоий-сиёсий ҳаётини демократлаштириш ва янгилаш, янги тафаккурни шакллантиришнинг асосий воситаларидан биридир. Маълумки, шахсда кўплаб ижтимоий-инсоний фазилатлар билан бирга маънавий ўзликни англаш хусусияти ҳам мужассамдир. Бу ғоят кўп қиррали, мураккаб, айни пайтда, зиддиятли ҳаёт ижтимоий ҳодиса бўлгани учун унга комплекс ёндашиш талаб этилади. Аввало, маънавий ўзликни англаш кенг маънодаги миллий ўзликни англашнинг таркибий қисмидир. Шунинг учун маънавий ўзликни англаш миллий тараққиётнинг нафақат белгиси, худди шунингдек, мақсади ҳамдир. Демак, маънавий ўзликни англаш ижтимоий феномен сифатида миллий тараққиёт мақсади билан уйғунликда талқин этилиши зарур.

Маънавий ўзликни англаш субъект (шахс, миллат, халқ)нинг экзистенционал борлиқда ўзининг тарихий-маданий, ижтимоий-ахлоқий диний-руҳий, бадиий-эстетик қадриятларига, борлиқни билишда гносеологик тажрибаларига эга эканини идрок этишидир. Маънавий ўзликни англашда «халқ руҳи», «халқ қалби» деган тушунчалар муҳим ўрин тутади. Шунинг учун ҳам маънавият муаммоларини тадқиқ этган мутахассислар «руҳ», «қалб» категорияларига мурожаат қиладилар. Маънавий ўзликни англаш, аввало, кишининг ўз руҳи ва қалбини идрок этиши бўлиб, ижтимоий даражада у халқнинг ўзига хос руҳий-маънавий бирлигини ифода этади. Миллий ўзликни англашга тааллуқли ҳодиса сифатида эса маънавий ўзликни англаш маълум бир миллат вакилларининг қалбига, руҳига яқин умумий бойликлар, қадриятлар, тасаввурлар, анъаналар, руҳий-маънавий ҳолатлар асосида кишиларни халқ, миллат сифатида бирлаштиради, уларга хос умумий белгилар бахш этади. Одамлар ҳар доим маълум бир ғоялар атрофида бирлашиб, йирик ижтимоий кучга, ҳаракатга айланган.

Инсон ўзини маънавий-ижтимоий куч эканлигини маълум бир қарашлар, ғоялар атрофида бирлашиб намоён қилиши мумкинлигини қадимдаёқ англаб етган. Маънавий ўзликни англаш қанчалик кенг, серқирра, инсон ва жамият ҳаётининг барча соҳалари билан боғлиқ бўлмасин, у миллий ғояга асосланади. Демак, миллий ғоя маънавий ўзликни англашнинг ўзагидир. Маънавий ўзликни англаш халққа, миллатга оид белгилар орқали ҳам ўз хусусиятини намоён қилади. Дунёда ўзининг маълум бир белгиларига эга бўлмаган халқ, миллат йўқ. Айнан шу белгилар кишиларни бир-бирига яқинлаштиради, улардаги муштаракликни ёрқин намоён этади. Маънавий ўзликни англашни ахлоқ, одоб, инсонпарварлик, эзгулик, меҳр-мурувват каби инсоний фазилатларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шу маънода маънавий ўзликни англаш тушунчаси маънавият билан узвий боғлиқдир. Маънавиятнинг бош хусусияти ва вазифаси шахсда ахлоқийликни, инсонпарварликни шакллантиришдир.

Маънавий ўзликни англаш шахснинг маънавий дунёси ва шаклланиши каби мураккаб, гоҳо зиддиятли кечадиган, ҳар доим ҳам бир мезон, меъёрлар билан ўлчанавермайдиган ҳодисадир. Унинг намоён бўлиши ва шаклланиши ҳар доим ҳам шахснинг, ҳатто муҳитнинг ҳам ихтиёрида бўлавермайди. Уларга кўзга кўринмас ижтимоий муносабатлар, умумий-ахлоқий нормалар, тарихан шаклланган анъаналар, урф-одатлар, халқаро вазият, ахборотлар оқими каби омиллар ҳам таъсир этади. Маънавий ўзликни англаш маънавиятнинг шаклланиш жараёни каби шахснинг бутун умри давомида кечиши мумкин. Аммо бу маънавиятда ҳам, маънавий ўзликни англашда ҳам, шахснинг маълум бир халққа, миллатга тааллуқли эканини англатувчи муқим, хусусият, белгилар йўқ эканини англатмайди. Халқни халқ, миллатни миллат қилиб турган белгилар унинг асрлар давомида шаклланган муқим, барқарор тарихий-маданий қадриятлари (тили, турмуш тарзи, анъаналари ва бошқалар) билан муштаракликда намоён бўлади. Маънавий ўзликни англашнинг ўзгариши ана шу барқарор миллий-маданий асоснинг нисбий ўзгариши ифодасидир.

Миллий-маданий асослар маънавиятда, миллий ўзликни англашда муқим сақланиб қолади, акс ҳолда шахс ҳам, миллат ҳам ўзлигини, ўз хусусиятларини йўқотади. Халқ, миллатнинг шаклланиши билан бирга маънавий ўзликни англаш ҳам шаклланиб боради. Миллатсиз маънавий ўзликни англаш йўқ, маънавий ўзликни англашсиз эса миллатнинг бўлиши даргумондир. Улар ўртасидаги диалектик боғлиқликни очиб бериш махсус социал-психологик ёки этнопсихологик тадқиқотлар ўтказишни тақозо қилади. Бу ўринда биз шуни айтишимиз мумкинки, халқнинг, миллатнинг барқарор ижтимоий этник бирлик сифатида тарих саҳнасидан жой олиши уларнинг маънавий ўзликни англашига ва тарихий-маданий жараёнларда уни намоён этишига боғлиқдир. Маънавий ўзликни англаш узоқ тарихий ривожланиш жараёнида, кўп авлодларнинг маънавий, илмий, ижодий изланишлари маҳсули сифатида пайдо бўлади.

Миллат шаклланган сайин, у аниқ кўринишга, маълум бир тамойиллар, меъёрлар, моделлар, қадриятлар тарзига ўтиб, миллий маданиятнинг ўзак қисмига айланади. Масалан, ўзбек халқи маънавий ўзликни англашни «Авесто»дан бошлаб, буюк аждодларимиз меросидаги умуминсоний қадриятлардан излаши бежиз эмас. Чунки ушбу бебаҳо меросда халқимизнинг орзу-умидлари, ахлоқ, одоб, эзгулик, адолат, порлоқ ҳаёт ҳақидаги ғоялари мужассамлашган. Айнан ушбу қадриятлар бугун ўзбек халқининг тарихий-маданий мероси, маънавий маданиятининг ўзаги сифатида ўрганилмоқда. Маънавий ўзликни англаш негизида маънавий камолотга етишга интилиш ётади. Маънавий камолотни назарда тутган киши тинмай ўз устида ишлайди, мукаммалликка интилади, маълум бир идеалга етишни мақсад қилиб қўяди.