Маънавий зарар – инсоннинг ор-номуси, қадр-қиммати ва фаолияти, обрў-эътибори, жамиятдаги урф-одат, қадриятлар, турмуш тарзи, умуман эзгу дунёқарашга зид бўлган фаолият, хатти-ҳаракат ва муносабатни ифодаловчи тушунча. Маънавий зарар инсон онгида шаклланган сифат жиҳатидан ижобий характердаги ақлий-руҳий муносабатларга тескари таъсир кўрсатилганда юзага келадиган натижани ифодалайди. Ўз моҳиятига кўра, бу натижа – маънавий зарар инсон дунёқарашини ўзгартириб, маънавиятсизликка алоқадор хусусиятларнинг намоён бўлишига, руҳий оламига салбий таъсир кўрсатишга ёки маънавият асосларига бефарқ бўлиб қолишига олиб келиши мумкин. Маънавий зарар шахс томонидан шахсга ёки жамиятга, жамият томонидан шахсга ёки жамиятга етказилиши мумкин бўлган ҳодисадир. Маънавий зарарнинг шахс томонидан жамиятга етказилиши маълум бир шахс томонидан тарғиб қилинган, аслида маҳаллий маданият унсурларига қарши турувчи ва охир-оқибатда уларнинг йўқотиб юборилишига олиб келувчи мафкуравий ғояларнинг бошқалар томонидан ҳақиқат, тўғри йўл деб қабул қилиниши ёки шунга мажбур қилинишига асосланади. Бундай маънавий зарарнинг шахс томонидан жамиятга етказилиши, айниқса, оғир ва ўрнини қоплаб бўлмас йўқотишларни келтириб чиқаради. Муайян жамиятнинг бошқасига кўрсатадиган маънавий зарари таъсирнинг энг фалокатли кўринишларидан бўлиб, бунинг натижасида бир жамиятда мавжуд ўзига хос маънавий қадриятлар бутунлай барҳам топиши ва унинг ўрнига ўзга жамият маънавий қадриятлари ҳукмрон мавқега кўтарилиши мумкин. Масалан, Европа халқларининг Америка қитъасига кириб бориши нафақат маҳаллий америкалик ҳинду халқларининг, балки уларнинг моддий маданияти билан бирга маънавий маданиятининг ҳам йўқолиб кетишига олиб келди. Яшаш учун кураш ҳиндуларни ўз маданиятларидан воз кечишга мажбур қилди ва азалий маънавиятини тубдан ўзгартириб юборди.

Жамиятнинг жамиятга, инсоннинг жамиятга ёки жамиятнинг инсонга маънавий зарари икки хил йўл билан етказилиши мумкин: жамият ёки инсон маънавиятига зид маънавий зарар инсон ёки жамият томонидан ихтиёрий қабул қилиниши ва у натижа бергандагина зарарли эканлиги англаниши мумкин; жамият ёки инсонга маънавий зарар тазйиқ, тажовуз, умуман куч ишлатиш воситасида етказилиши мумкин ва унинг маънавий зарар эканлиги бошидаёқ маълум бўлади. Шунингдек, етказилган маълум бир маънавий зарарларга қарши курашиш ва уларни бартараф этиш мумкин, лекин баъзи маънавий зарарларни бартараф қилиш имкониятлари бўлмайди. Шу каби бутун инсониятнинг тараққиёти натижасида ёки инсон эркинликларини кенг татбиқ этиш ҳаракати воситасида амалга оширилаётган ишларнинг натижалари билан бирга юзага чиқарадиган маънавий зарарлар тузатиб бўлмас зарарлар сирасига кириб, тузатишга уриниш тараққиётни ортга суриш билан тенг бўлиши мумкин, бундай вазиятда воз кечилаётган маънавий қадриятларни тиклашга ҳеч қандай имконият қолмайди. Айни вақтда моддий ва маънавий зарарлар ўртасида ажралмас боғлиқлик мавжудки, шунинг учун қаерда моддий зарар мавжуд бўлса, ўша ерда маънавий зарар ҳам мавжуд бўлади. Масалан, чоризм ва шўро истибдоди даврида юртимиздан жуда кўп моддий ва маънавий бойликлар ташиб кетилди, кўп қисми йўқ қилинди, яна кўплари эса йўқотишга маҳкум қилинди. Халқимизга хос кўплаб маънавий қадриятлар оёқости қилинди, таъқиб остига олинди, миллатимизни тарихий тафаккуридан бегоналаштиришга ҳаракат қилинди ва ҳоказо.

Бугунги кунда маънавий зарар бўйича жавобгарлик фуқаролик Кодексига киритилган янгиликлардан ҳисобланади. Бундан асосий мақсад – масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ, фуқароларга берилган шахсий ҳуқуқ ва эркинликларнинг амалга оширилиши ва ҳимоя қилинишини таъминлашдан иборат. Бу қоидага биноан маънавий зарар учун жавобгарлик айбли бўлиш тамойилига асосланади. Зарар етказишда айбланувчи шахс бундай зарарни етказишда ўзининг айби йўқлигини исботлаши керак, агар исботлай олмаса, айбдор деб ҳисобланади ва маънавий зарарни қоплашга мажбур бўлади.