Лаёқат – инсоннинг анатомик-физиологик хусусияти бўлиб, қобилиятлар ривожининг асосидир. Лаёқат – қобилиятнинг наслий мустаҳкамланган омили, қобилият ривожланишининг табиий замини. Муайян шароит мавжуд бўлганда лаёқат қобилиятнинг шаклланиши ва ривожланишини таъминлайди. Асаб анализаторларининг айрим туғма хусусиятлари лаёқатни ташкил этади. Асаб тизимининг типологик хусусиятлари хам лаёқат сифатида намоён бўлиши мумкин. Муваққат нерв боғланишларининг таркиб топиш тезлиги, мустаҳкамлиги, диққатни тўплаш кучи, асаб тизимининг чидамлилиги, ақлий иш қобилияти ҳам лаёқатга боғлиқ. Шунингдек, биринчи ва иккинчи сигналлар тизимининг муносабати ҳамда тараққиёт даражаси ҳам лаёқат сифатида қаралиши мумкин.

Сигналлар тизими ўртасидаги муносабат хусусиятларига қараб, рус олими И.Павлов олий нерв фаолиятининг учта махсус инсоний типини ажратиб кўрсатган. Булар: 1) бадиий тип – биринчи сигнал тизимининг нисбатан устунлиги; 2) фикрловчи тип – иккинчи сигнал тизимининг нисбатан устун бўлиши; 3) аралаш тип – иккала сигналлар тизимининг мувозанати. Бадиий тип кишилари учун бевосита таассуротларнинг ёрқинлиги, идрок ва хотиранинг образлилиги, хаёлнинг бойлиги ва жонлилиги, эмоционаллик характерлидир. Фикрловчи типга мансуб кишилар анализ ва системалаштиришга, умумлашган, мавҳум тафаккурга мойил бўлади. Муайян лаёқат мавжуд бўлганда болада мусиқий, адабий, бадиий-тасвирий, математик қобилият жуда эрта шаклланиши ва тез ривожланиши мумкин. Масалан, машҳур композитор Моцартда мусиқа қобилияти жуда эрта намоён бўлган. Бундай маълумотлар баъзида қобилиятнинг туғмалиги ҳақида нотўғри хулоса чиқаришга ҳам сабаб бўлади. Лекин шуни ҳам таъкидлаш лозимки, лаёқат қобилиятнинг ривожланишига кафолат бўлолмайди, у қобилиятнинг шаклланиши учун шароитлардан биридир.

Инсонда қанчалик кучли лаёқат бўлмасин, агарда у муайян фаолият билан қатъий ва мунтазам шуғулланмаса, ундан таниқли мусиқачи, рассом ёки шоир чиқмайди. Қобилиятга нисбатан лаёқат поливалентлилиги билан ажралиб туради, яъни айнан бир хил лаёқат асосида турли хил қобилиятлар шаклланиши ва ривожланиши мумкин. Лаёқат кўп қирралидир, шунинг учун ҳар бир қобилиятга муайян лаёқати мос келади, деб айтиш мумкин эмас. Демак, айни бир лаёқат асосида турли қобилиятлар юзага келиши мумкин. Масалан, бадиий тип асосида актёрлик, ёзувчилик, рассомлик, мусиқачилик қобилиятлари таркиб топиши мумкин бўлса, фикрловчи тип заминида эса математика, фалсафа, лингвистикага бўлган қобилият шаклланади. Агар бола ёшлигида ўзини кўрсатмаса, яъни муайян ютуқларга эришмаса, буни лаёқатсизлик деб қараш керак эмас. Лаёқат инсон ривожланишининг турли даврларида ҳам намоён бўлиши мумкин. Демак, лаёқат шахснинг махсус қобилиятлари таркиб топиши ва ривожланиши учун асос бўладиган анатомик-физиологик имкониятдир. Лаёқат инсоннинг, шахснинг маънавият ва маърифатга, табиатдаги бетакрорликни ҳис этишга мойиллик ҳамдир. Лаёқат қанча кучли бўлса, инсондаги бурч ва масъулият туйғуси ҳам шунчалик қатъий бўлади. Шу асосда унда юксак маънавият ҳамда маърифат шаклланади.