Космополитизм (юнонча kosmopolites – дунё фуқароси) – дунё фуқаролигини даъво қилиш, шунингдек, миллий ва давлат суверенитетини рад этиш, турли миллий анъана, маданият ҳамда ватанпарварлик туйғусидан воз кечиш ғоясини илгари сурадиган қараш. Космополитизмнинг негизлари антик давр фалсафасида вужудга келган. Қадимги юнон файласуфи Лаэртийнинг таъкидлашича, «космополит» сўзи илк бор киниклар таълимоти вакили синоплик Диоген томонидан қўлланган. Бошқа бир юнон мутаффакири Плутархнинг фикрига кўра, ушбу тушунчани китионалик Зенон киритган. Эпиктет назарида эса космополитизм атамасининг муаллифи Суқрот бўлган. Унинг айтишича: «Агарда файласуфларнинг одам ва Худонинг ўртасида яқинлик бор, деган фикрлари тўғри бўлса, унда инсоннинг ватани қаер, деган саволга Суқротнинг мен афиналик ҳам, карфагенлик ҳам эмасман, мен – космополитман, деган сўзлари билан жавоб бериш лозим» бўлган. Бундай маълумотлар Цицерон асарларида ҳам учрайди. Айрим тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, космополитизм ғоялари софистлар таълимотининг тарафдорлари асарларида ҳам ифодаланган. Антик полисни инқирозига сабаб бўлган Пелопонесс урушлари македониялик Искандар империясининг пайдо бўлиши, кейинчалик эса Рим ҳукмронлигининг кучайиши турли мазмундаги космополитик қарашларни келтириб чиқарган. Македониялик Искандар, Марк Аврелий бу ғояларни янги ҳудудларни қўлга киритиш ҳаракатларида кўрган бўлса, стоиклар – Зенон ва Китиона космополитизм идеалини кишиларнинг ҳаётини умумжаҳон қонунлари орқали амалга ошириш имконини берадиган ягона ижтимоий шаклни излашда деб билган. Хусусан, киринаикларнинг космополитик ғояси уларнинг «қаерда яшаш яхши бўлса, ўша жой Ватан» деган иборасида ўз аксини топган.

Ўрта асрларда католик черкови кескин космополитик тенденциялар тарафдори бўлган. Уйғониш даврида дунё фуқаролиги ғоялари феодал тарқоқликка қарши йўналтирилган эди. Бу ғоялар Данте Алигьери, Томазо Кампанелла, Петрарка, Пико дела Миранделло, Роттердамлик Эразм, Вивес, Рабле, Монтен каби мутафаккирларнинг асарларида ўз аксини топган. Германи яда бундай ғояларни Лессинг, Гёте, Шиллер, немис мумтоз фалсафаси вакиллари Кант ва Фихте илгари сурган. Уларнинг космополитизми ватанпарварлик туйғулари билан муштарак бўлиб, миллий бирликка эришиш мақсадида юзага чиққан. Кейинчалик космополитизм кескин характерга эга бўлиб, капиталнинг даромад орқасидан қувиш манфаатларини акс эттира бошлайди. Жон Кеннеди «Тинчлик корпуси»ни ташкил этиб, дунёнинг турли жойларига ушбу ташкилотнинг ёш ходимларини юбора бошлайди, уларнинг мақсади – ҳаммага инглиз тилини ўргатиш эди. Аслида, ҳар қандай миллат, катта-кичиклигидан қатъи назар, инсониятнинг бойлигидир ва шу боис уларнинг тили, маданий ва бошқа хусусиятларининг йўқ бўлиб кетиши Ер юзидаги миллий ва генетик фонднинг, шахс имкониятларининг қашшоқлашувига олиб келади. Бу ҳақиқатни асло инкор этиб бўлмайди. Лекин шунга қарамай, АҚШ Сербияни айнан ушбу мамлакат аҳли эътиқод қиладиган православ диний мазҳабида муқаддас ҳайит айёми ҳисобланган кунда бомбардимон қилгани унинг миллий-маънавий анъаналарини назар-писанд қилмаганидан далолат беради. Жаҳон миқёсида юз бераётган ҳозирги жараёнлар миллий давлатларнинг бир-бирига яқинлашуви, иқтисодий, сиёсий, ижтимоий, мафкуравий ҳамда маданий жиҳатдан интеграциялашувини тақозо этмоқда. Ушбу тенденциялар, маълум даражада, космополитизм кўринишида бўлиб, глобаллашув жараёнлари таъсирида янада яққол тус олмоқда.

Бугунги кунда кишилик жамиятининг глобал яқинлашуви, аввало, техник тараққиёт, транспорт воситалари, алоқа ва коммуникация тармоқлари, микроэлектрониканинг ривожланиши билан боғлиқ. Посткоммунистик маконда мустақил давлатларнинг вужудга келиши, уларнинг бозор иқтисодиётига ўтиши ва жаҳон хўжалик алоқалари тизимига фаол киришиши глобаллашувнинг яна бир кучли омилига айланди. Ҳозирги даврда глобаллашув жараёнининг кенгайишига аҳолининг ижтимоий-иқтисодий фаоллиги, айниқса, ишчи кучининг миграцияси сезиларли таъсир қилмоқда. Дунёнинг бирорта ҳам давлати миграция жараёнларидан четда қолаётгани йўқ. Бунинг ҳам ўзига хос сабаблари бор. Аввало, донор давлатлар, яъни мигрантларни етказиб берадиган мамлакатларда аҳолининг тез ўсиши, меҳнатга лаёқатли бўлган аҳоли орасида ишсизлик даражасининг юқорилиги, маошнинг пастлиги, етарли даражада ҳаёт кечириш учун зарур бўлган юқори иш хақи тўланадиган иш топиш ва ўз касбий маҳоратини ошириш имкониятининг чеклангани шулар жумласидандир. Реципиент, яъни қабул қилувчи давлатлар учун эса, қўшимча арзон иш кучига, юқори малакали мутахассисларга эҳтиёж, ҳаёт шароитлари ва маошнинг юқори даражаси хос бўлиб, бу эса меҳнат миграцияси учун қулай шароит яратмоқда. Аҳолининг силжиши, ўз навбатида, объектив ҳодиса бўлиб, маълум маънода халқаро алоқалар ва иқтисодий ҳамкорликка кўмаклашадиган жараёнларнинг ривожланишига, халқаро транспорт ва коммуникация воситаларининг такомиллашувига, шунингдек, аҳолининг халқаро молиявий тузилмалардан кенг фойдаланишига, ахборот тарқатиш суръатига ижобий таъсир этади. Шу билан бирга, ҳозирги пайтда аҳоли миграцияси билан боғлиқ салбий жиҳатлар ҳам намоён бўлмоқда. Бу эса ноқонуний миграция тўлқинларининг давлат томонидан доимий равишда назорат қилинишини талаб этмоқда. Муҳожирлар орасида уюшган жиноятчилик, низолар ва бошқа қонунбузарликларнинг вужудга келиши ҳамда ўсиши кўпгина давлатларнинг барқарорлигига салбий таъсир этаётганини мутахассислар таъкидламоқда.