Китоб – 1) билим, маънавият ва маърифат манбаи; 2) инсонни улуғлайдиган, унда маънавият ва маърифат асосларини шакллантирадиган, уни комил қилиб тарбиялайдиган куч, у дунё ва бу дунёни танитиш манбаи. Биз ўзлигимизни, дунёни, олам ва одам муносабатини китоб орқали билиб оламиз. Босмахоналар вужудга келгунга қадар қадимий Турон заминида китоблар котиблар томонидан кўчирилган. Юксак маҳоратли халқ мусаввирлари уларни мўъжаз ранг-тасвир асарлари миниатюралар билан безатишган. Уларнинг авлоддан-авлодга ўтиб келаётган санъати беқиёс эди. Аммо йиллаб кўчирилиши сабабли бундай китоблар нархи баланд бўлиб, уларни асосан тор доирадаги сармоядор кишилар сотиб олишар эди. Ўрта асрларда, китоб босиш техникаси ҳали ихтиро этилмаган вақтда ҳар қандай асар қўлда кўчирилиб, китоб қилинган. Бу ҳунар эгалари тарихда хаттот ёки китобатчи номи билан машҳур бўлган. Бу касб энг шарафли ва муқаддас ҳисобланган. Котибнинг саводли экани унинг қадрини юқори даражага кўтарган. Хаттот китобни кўчириш жараёнида унинг мазмунини ўзлаштира борган. Натижада котиб ўз замонасининг ўқимишли, илм-маърифат эгалари қаторидан жой олган. Араб ёзувида китобат қилинган қўлёзмалар туфайли биз ота-боболаримиз яратиб қолдирган маданий меросдан баҳраманд бўлмоқдамиз. Шу бебаҳо манбалар туфайли Марказий Осиё халқлари жаҳон маданияти тараққиётига муносиб ҳисса қўшган. Маълумки, Бухоро, Хива, Фарғона, Самарқанд ва Тошкент хаттотлик мактаблари қадимда машҳур бўлган. Фақат XIX аср охири ва XX аср бошларида Бухорода 75 та, Самарқандда 22 та, Хивада 47 та, Тошкентда 25 та, Фарғонада 38 та машҳур ва таниқли хаттот бўлиб, улар халқимиз яратган асл илмий ва маърифий дурдоналарни бизга китоб холида қолдиришган. Туркистонда нашр ишлари Ўрта Осиё чор Россияси томонидан босиб олинганидан сўнг бошланган. Бу давргача ўлкада босмахона ҳам, литография (тошбосма) ҳам бўлмаган. Адабиётга бўлган эҳтиёж эса Туркистонга ташқаридан кириб қолган айрим шарқий тошбосма қўлёзмалар билан қондирилган, холос. Россияда араб, форс ва туркий тиллардаги китобларни босиш XVIII асрнинг 20-йилларидан бошланди. Мусулмон (араб) ёзувидаги биринчи рус босмахонаси 1723 йили Астраханда пайдо бўлади, сўнгра Петербург, Москва, Қозон, Қрим, Кавказ минтақаларида ишга туширилади. Шарқда китоб нашри Европадагига қараганда, ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, асосан тошбосма усулида чоп этилар эди. Босмахона усули билан нашр қилиш эса ҳарф териш, турли шрифтларни, босма машина ва бошқа техник воситалар сингари ривожланган полиграфик база яратишни талаб қилар эди. Шу билан бирга, нашр ишлари бўйича мутахассис ходимларни тайёрлаш муаммоси юзага келар, ҳарфларнинг мураккаблиги анчагина қийинчиликларни келтириб чиқарар эди. Ўлкани чор Россияси босиб олганидан кейин босқинчи ҳукуматнинг эҳтиёжидан келиб чиқиб, китоб нашри учун зарур моддий-техник база яратилди. Нашр ишларининг бир қадар йўлга қўйилиши китобнинг аҳоли орасига чуқур кириб бориши учун йўл очди, юртимизда матбуот иши ривожланишига туртки бўлди, фан ва маданиятдаги илғор ғояларнинг тарқалишига ёрдам берди. Ўлканинг босқинчи маъмурияти нашр, матбуот ишларидан шовинистик мафкура таъсирини кучайтириш, империяни мустаҳкамлаш аҳолининг турли қатламларига ҳокимият учун мақбул бўлган йўл билан ғоявий «ишлов бериш» каби мақсадларда фойдаланишга интилди.

Ватанпарварлик кайфиятидаги миллий адабиёт ва санъат арбоблари, маърифатчилар, озодлик учун курашчилар ҳокимиятнинг бу мақсадларига қаршилик кўрсатишди. Туркистоннинг табиати, иқтисоди, ишлаб чиқариш кучлари, маҳаллий аҳоли турмуш тарзини тадқиқ этган рус олимларининг китоблари юртимиздаги дастлабки босма нашрлар ҳисобланади. 1868 йили «Заметки о горной стране у вершин Чу и Нарына и о путях следования через нее в Китайский Туркестан» номли китобча нашр этилади. XIX асрнинг 70-йилларидан бошлаб ўзбек тилида ҳам китоблар чоп қилина бошлайди. Шоҳимардон Иброҳимовнинг 1872 йили нашр этилган «Календарь» номли китоби улардан дастлабкиси эди. У 500 нусхада, 17x13,5 см ўлчамда, муқовасиз чиқарилади. Нашр ишларининг авж олиши босмахона ва литография тармоқларининг кенгайишига олиб келади. Хусусан, 1872 йили Туркистон генерал-губернаторлиги девонхонасида босмахона очилади. У ҳарбий халқ бошқармаси босмахонаси деб номланади. 1877 йили Тошкентда С.И.Лахтиннинг биринчи хусусий босмахонаси вужудга келади. Сўнгра О.А.Порцев, И.И.Гейер, П.Д.Немжинов, М.В.Кан цельсон, Э.П.Эдельман, Ви лиер, Ш.Граевскийнинг босмахоналари очилади. Аста-секин ўлканинг бошқа шаҳарларида ҳам босмахоналар пайдо бўлади. 1880 йили Янги Марғилон, 1905 йили Андижон шаҳарларида ҳам босмахоналар иш бошлайди. Асосан ўзбек ва тожик тилларида чиқарилган китоблар тошбосма усулида чоп этилади. Муҳаммад Раҳимхон Иккинчи – Феруз (1844–1910) хонлик қилган даврда Хива давлатининг бир оз марказлашуви натижасида бу ерда илм-фан, маданият ва адабиёт ривожланади. Феруз ташаббуси билан Хива шаҳрида тошбосма ташкил этилади. Унда Ферузнинг фармони билан Алишер Навоийнинг «Чор девон», «Хамса» сингари асарлари илк бор чоп этилади. Бундан ташқари, Мунис, Огаҳий, Комил, Баёний, Мирзо, Аваз Ўтар, Девоний, Ниёзий, Чокар сингари шоирларнинг асарлари кўплаб нусхада босилиб чиқди. Хоразм шоирларининг асарларидан ташкил топган баёз, тазкира ва бошқа халқлар адабиётидан қилинган таржима асарлар ҳам шу матбаада нашр қилинади. Муҳаммад Раҳимхон Иккинчи ташаббуси билан сарой кутубхонасида сақланаётган нодир қўлёзма асарларни китоб шаклида нашр қилиш мақсадида Эрондан тошбосма (литография) анжомлари Хивага келтирилиши катта аҳамиятга эга бўлади. Эронлик махсус матбаачи – мутахассис Иброҳим Султон тошбосма ускуналарини хон саройига ўрнатгач, унга шогирдлик қилган Отажон Абдалов бу касбни моҳирлик билан эгаллади. Кейинчалик у ҳамюртлари орасида Отажон босма номи билан машҳур бўлиб кетади. Бу зеҳни ўткир, ғайратли матбаачи рус, араб ва форс тилларининг билимдони эди. «1876 йилда Отажон Муҳаммад Раҳимхон Иккинчига ноширлик меҳнатининг илк меваси – «Нисобус-сибён» китобини тақдим этишга мушарраф бўлади. Абдуносир Фарроҳий қаламига мансуб бу асар китоб шаклида Хива литографиясида Отажон Абдалов томонидан илк бор нашр қилинган. «Нисобус-сибён» Хивадагина эмас, балки Ўрта Осиё миқёсида биринчи босма китоб ҳисобланади». Шундан сўнг, 1876 йили Абдуносир Фарроҳийнинг «Бола тақдири» китоби нашр этилади. 1880 йили Хоразмда Алишер Навоийнинг «Хамса», Муниснинг «Девони Мунис», «Девони рожа» асарлари чоп қилинади. 1883 йили Тошкентда Сўфи Оллоёрнинг «Китоби сабот ул-ожизин» асари босиб чиқарилади. 1904–1905 йиллари О.Порцев томонидан Алишер Навоийнинг «Хамса» асари нашр этилади. Табиийки, ўзбек халқининг она тилида дастлабки китоблар чиқарилиши миллий зиёлиларнинг қизиқишини уйғотади. XX аср бошларида улардан кўпчилиги китоб чиқаришда иштирок этибгина қолмай, ўз тошбосмаларини ҳам очишади. Ғулом Ҳасан Орифжонов обрўли миллий ноширлардан бири эди. XX аср бошларида у саҳҳоф – муқовачи бўлиб ишлайди. Шу даврда Орифжонов рус ноширлари билан алоқа боғлади ва тошбосма техникаси билан танишади. Бироқ хусусий литография очиш учун чор ҳукумати цензурасидан рухсат олиш керак бўлар, маҳаллий аҳоли вакили учун эса бу айниқса мушкул муаммо эди. Аммо Орифжонов рухсат олишга эришади ва Москвадан Тошкентга тўртта литографик дастгоҳ олиб келади. Орифжоновнинг «Ғуломия» литографияси 1902 йили очилди. Шу билан бирга Ҳусайн Манаев, Ҳожи Муҳаммад Азимжон Марғилоний ва бошқа ҳам хусусий литография эгалари бўлишади. Умуман, октябрь тўнтаришигача Туркистонда нашр корхоналарининг кенг тармоғи ишлар эди. Турли пайтларда бу ерда 50 та босмахона, 13 та лито-типография ва 8 та литография фаолият юритган. Босмахоналарда асосан рус тилидаги китоблар чиқарилар ва улар бадиий адабиёт, илмий тадқиқод, маълумотномалар, йўлномалар, ўқув қўлланмаларидан иборат эди. Нашрларнинг кўпчилиги турган гапки, ўлкада босқинчи ҳукуматнинг мавқеини янада мустаҳкамлашга қаратилган эди. Рус тилида нашр этилаётган адабиётларга нисбатан маҳаллий миллий тиллардаги китоблар денгиз олдида қатрадек эди. Миллий адабиётнинг моддий нашр базаси анчагина қашшоқ бўлиб, асосан типо-литография ва литографиядан иборат эди. Шунга қарамай, ўзбек тилидаги китоблар салмоғи ортиб борди. Литография усули билан ўзбек мумтоз адабиёти асарлари қаторида эски қўлёзма матнлардан олинган назм ва диний асарлар, ўша давр шоирларининг шеърлари, халқ оғзаки ижоди намуналари, таржима асарлари ва турли хилдаги ўқув қўлланмалари ҳам нашр этилди. Масалан, Марғилоннинг эски шаҳар қисмида жойлашган Ҳожи Муҳаммад Азимжон Марғилоний босмахонасида 1889–1890 йилларда Фаридиддин Атторнинг «Мантиқут-тайр», «Таъбирномаи Хорун ар-рашид», «Фиқҳ Кайдони» асарлари нашр этилди. Ғ.Орифжонов литографиясида 1908–1913 йиллари Алишер Навоийнинг китоблари 10 мартадан ортиқ чоп қилинди. Наманган уезди Тўрақўрғон қишлоғида Исҳоқхон Ибрат томонидан 1909 йилда очилган «Матбааи Исҳоқия» литографияси «Ибрат лирикаси шеърлар тўплами» (1909) ва «Ёзув тарихи тўплами» (1911) каби асарларни нашр қилди. Туркистонда ўша пайтда 80 дан ортиқ ноширлар мавжуд бўлган. Юқорида номлари келтирилган ноширлар қаторида Мирзааҳмад бинни Мирза Каримнинг номи ҳам машҳур эди. У 50 номда 30 дан ортиқ китоб чоп этади. Ношир ва китобфуруш Сиддиқ Хўжандийнинг номи ҳам таниқли эди. Кўриб турганимиздек, миллий китобларнинг Марказий Осиёда кенг тарқалишида тошбосманинг ўрни беқиёс бўлди. Аммо китоб нашри давр талабига жавоб беролмас эди.

Статистик маълумотларга қараганда, 1913 йили китоб нашри бор-йўғи 56 нусхани, шунингдек, ўзбек тилида 33 нусхани ташкил этган, холос. Уларнинг умумий тиражи 100 минг нусхани, ўзбек тилидагиси атиги 8 минг нусхани ташкил этган. Туркистон шароитида маҳаллий миллат вакилларининг умумий аҳолининг 98 фоизини ташкил этганини ҳисобга оладиган бўлсак, бу жуда кам эди. Шундай қилиб, чор ҳукумати, бошқа соҳалардаги каби, нашр ишлари бўйича ҳам ўлкани маънавий тобе қилиш сиёсатини амалга оширишга интилди. Аммо босқинчи ҳукуматнинг мафкуравий ва маъмурий тадбирларига қарамай, кенг халқ оммаси, миллий зиёлилар асрий анъаналарни асраб қолишга, кўҳна маънавий меросни бойитишга интилишди. Нашр ишларида миллий тараққиёт учун шафқатсиз кураш кетди. Бу эса ўз навбатида Туркистондаги миллий озодлик курашининг кучайишига туртки берди. Хуллас, китоблар Туркистон халқларининг маданий ҳаётида сезиларли роль ўйнади. Аммо китоб нашр этиш йил сайин ошиб боргани билан тезкор замон талабларига жавоб беролмас эди. Долзарб сиёсий вазифаларни ҳал этиш ва муҳим замонавий масалаларни муҳокама қилиш учун эса кундалик адабиёт газета ва журналлар чиқариш зарурати туғилди. Шу тариқа Туркистонда вақтли матбуот вужудга келди. Ўтган асрнинг иккинчи ярмига қадар бутун Ўрта Осиёда биронта ҳам миллий матбаа корхонаси бўлмаган бўлса, ҳозирги кунда бу минтақада кўплаб босмахона фаолият кўрсатмоқда. Китоб, унинг аҳамияти бугунги кунда ҳам асло пасайгани йўқ. Интернет, уяли телефон, мобиль ТВ каби алоқа воситалари кўпайганига қарамасдан китоб ўзига хос жозибаси, кучини сақлаб қолмоқда. Миллий ўзликни англаш, ёшларимизда юксак маънавиятни шакллантириш, уларни эзгу фазилатлар соҳиби этиб тарбиялашда китобнинг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир.